«Καθώς βλέπουμε τον ήλιο να δύει, το ένα δειλινό μετά το άλλο, μέσα από το νέφος που απλώνεται πάνω από τα μολυσμένα νερά στην επιφάνεια της γενέθλιας γης μας, θα πρέπει να αναρωτηθούμε σοβαρά αν θέλουμε πραγματικά κάποιος μελλοντικός παγκόσμιος ιστορικός σε έναν άλλο πλανήτη να γράψει για μας: “Παρ’ όλη την ευφυΐα τους και παρά τις ικανότητές τους, τελικά εξάντλησαν προνοητικότητα, αέρα, τροφή, νερό και ιδέες…” ή “συνέχιζαν να παίζουν πολιτικά παιχνίδια μέχρι που όλος ο κόσμος κατέρρευσε ολόγυρά τους” ή “όταν τελικά ξύπνησαν, ήταν ήδη πολύ αργά”».
ΟΥ ΘΑΝΤ
Γενικός γραμματέας του ΟΗΕ,
εορταστικός απολογισμός δράσης,
24 Οκτωβρίου 1970.
Εβδομήντα ένα χρόνια μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο ανεπτυγμένος Βορράς του πλανήτη συνεχίζει να διανύει μια περίοδο παρατεταμένης ειρήνης. Και οι κυριότεροι λόγοι είναι τρεις:
1. Η ισορροπία του τρόμου που εξασφαλίζεται από τον φόβο μιας παγκόσμιας αναμέτρησης με πυρηνικά όπλα.
2. Η οικονομική αλληλεξάρτηση που διατηρεί μια αίσθηση αμοιβαίου οφέλους μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων της Γης.
3. Οι παράλληλες διαδικασίες περιφερειακής ενοποίησης, με κορυφαίο παράδειγμα το πείραμα του δρόμου προς μια ομόσπονδη Ευρωπαϊκή Ενωση.
Δυστυχώς, η παρατεταμένη ειρήνη δεν έχει επικρατήσει στις χειμαζόμενες περιοχές της Μέσης Ανατολής, της υποσαχάριας Αφρικής και των ταλαιπωρημένων τμημάτων της Κεντρικής Αμερικής. Κλασικές περιπτώσεις είναι οι τραγικές σφαγές στη Συρία, στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν. Τα τελευταία χρόνια, ακόμη χειρότερα, πυκνώνουν οι ενδείξεις ότι δημιουργούνται φυγόκεντρες δυνάμεις (ένα είδος ενοποιητικής κόπωσης) ακόμη και στον λεγόμενο ευρωατλαντικό περίγυρο: κορυφαία ένδειξη (όπως δείχνουν οι μελέτες του διεθνούς φήμης Γάλλου οικονομολόγου Thomas Piketty) είναι η απότομη αύξηση της οικονομικής ανισότητας (του συσσωρευόμενου πλούτου στα χέρια μιας δράκας ολιγαρχών που κινούνται εκτός ελέγχου σε παγκόσμια κλίμακα).
Μια εξίσου βραδυφλεγής βόμβα αφορά την πληθυσμιακή έκρηξη στις λιγότερο αναπτυγμένες (φτωχές) χώρες της υδρογείου, η οποία –με τη σειρά της– τροφοδοτεί τη δραστική αύξηση των προσφυγικών ροών που τόσο άμεσα ταλαιπωρούν τη χώρα μας και τη γειτονική της Ιταλία. Ως αποτέλεσμα, κερδίζει έδαφος ο εθνικολαϊκισμός σε πολλές ευρωπαϊκές περιοχές, με πιο πρόσφατο θύμα τη Βρετανία ύστερα από το αναπάντεχο δημοψήφισμα αποχώρησής της από τις τάξεις της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Δυνατές φωνές ακροδεξιού λαϊκισμού ακούγονται επίσης από την κ. Λεπέν στη Γαλλία, τον κ. Ορμπαν στην Ουγγαρία και από άλλους ακροδεξιούς κύκλους στην Πολωνία, την Ολλανδία, την Αυστρία, τη Σλοβακία, τη Λετονία, καθώς και από τους πολιτικούς εκπροσώπους της Χρυσής Αυγής στην Ελλάδα. Ιδιαίτερα ανησυχητική είναι στις μέρες μας η περίπτωση των ΗΠΑ όπου, έπειτα από οκτώ χρόνια συνετής ηγεσίας από τον Μπαράκ Ομπάμα, οι κραυγές της ρατσιστικής αυτοαπομόνωσης του Ντόναλντ Τραμπ προκαλούν το ρίγος εντός και εκτός της ατλαντικής υπερδύναμης. Συμπερασματικά, η συρρίκνωση της μεσαίας τάξης –η οποία αποτελεί τον πιο αποτελεσματικό μοχλό για την πολιτική και κοινωνική σταθερότητα στον ανεπτυγμένο κόσμο– κρούει τον κώδωνα του παγκόσμιου κινδύνου.
Και το μέγα ερώτημα που τίθεται σήμερα είναι τι πρέπει να γίνει για να κρατηθεί ο πλανήτης μας σε σταθερή τροχιά ώστε να αποφευχθεί η επιστροφή στις πιο ταραγμένες περιόδους του 20ού αιώνα (δύο φονικοί παγκόσμιοι πόλεμοι και Ψυχρός Πόλεμος); Αν χρησιμοποιούσαμε ακαταλαβίστικους επιστημονικούς όρους, θα απαντούσαμε ότι «απαιτείται μια νέα και ριζική αναδιανομή αξιών». Πρέπει, δηλαδή, να καταλάβουμε ότι έφτασε η ώρα να πάρουμε τα απαραίτητα προληπτικά μέτρα για την οικονομική ανάπτυξη και τη διατήρηση της ειρήνης στα φτωχά και ευάλωτα σημεία του πλανήτη. Αξίζει να τονίσουμε –πριν αναφερθούμε σ’ αυτά τα μέτρα– ότι θα χρεώσουν τους προνομιούχους λαούς πολύ φθηνότερα από ό,τι οι μονομερείς «στρατιωτικές λύσεις» του παρελθόντος (τύπου Βιετνάμ, Αφγανιστάν και Ιράκ).
Οσο παράξενο αν αυτό ακούγεται, κορυφαίο ρόλο στη διαχείριση των διακρατικών σχέσεων του μέλλοντος πρέπει να παίξει ένα ανανεωμένο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Προϋποθέτει τη σύμπλευση συμφερόντων και σκοπιμοτήτων που θα ενσωματώνει στο ανώτατο εκτελεστικό όργανο του διεθνούς οργανισμού –πέρα από τα πέντε μόνιμα μέλη (ΗΠΑ, Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία και Κίνα)– κράτη όπως Γερμανία, Ιαπωνία, Ινδία, Βραζιλία, Αργεντινή και Νότια Αφρική. Και, βεβαίως, στο ποσοστό που η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση αναζωογονηθεί, η ενιαία εκπροσώπηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης στο Συμβούλιο Ασφαλείας θα πρέπει να θεωρείται εκ των ων ουκ άνευ. Απαραίτητο εργαλείο για την ευόδωση της παραπάνω διαδικασίας αλληλεξάρτησης είναι η αποδοχή συλλογικών μεθόδων (με αναλογικότητα στο κόστος εφαρμογής) για την κάλυψη ενός παγκόσμιου σχεδίου ανάπτυξης/ ανασυγκρότησης των φτωχών περιοχών του πλανήτη, που θα αφαιρέσει τα κίνητρα για περιφερειακούς πολέμους και επιβολή σκοταδιστικών δικτατοριών στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο. Θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε την προτεινόμενη διαδικασία ως «παγκοσμιοποίηση με ανθρώπινο πρόσωπο».
Φυσικά υπάρχει πάντοτε, όπως και για κάθε άλλη άποψη, ο αντίλογος. Και εδώ θα πρέπει να καταφύγουμε στον Ζαν-Ζακ Pουσό (1712-1778). Ο μεγάλος Γάλλος πολιτικός φιλόσοφος περιέγραψε με πολύ ζωηρά χρώματα τη διάβρωση των εθνικών και πατριωτικών αξιών του καιρού του με τα εξής λόγια: «Σήμερα δεν υπάρχουν πια Γάλλοι, Γερμανοί, Ισπανοί ή ακόμη και Αγγλοι. Υπάρχουν μόνο Ευρωπαίοι… Αισθάνονται σαν στο σπίτι τους παντού όπου μπορούν να κλέψουν χρήμα ή να αποπλανήσουν γυναίκες».
*Ο κ. Θεόδωρος Κουλουμπής είναι ομότιμος καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Τιμητικού Συμβουλίου του ΕΛΙΑΜΕΠ.