Ζούμε ιστορικές μέρες. Ο Ιούλιος του 2016 θα καταγραφεί ως ο μήνας κατά τον οποίο επιβεβαιώθηκε ότι η λαϊκή βούληση δοκιμάζει τα όρια της δημοκρατίας και των συλλογικών θεσμών που για πάνω από μισό αιώνα κράτησαν τον πλανήτη σε μια σχετικώς σταθερή πορεία. Ο Ντόναλντ Τραμπ κέρδισε το χρίσμα του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος για να διεκδικήσει την προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επέζησε από απόπειρα πραξικοπήματος εναντίον του, η Βρετανία έκανε τις πρώτες κινήσεις που θα οδηγήσουν στην αποχώρησή της από την Ευρωπαϊκή Ενωση.
Το κοινό στοιχείο στις τρεις περιπτώσεις είναι ότι η ανάδειξη του Τραμπ, οι επόμενες κινήσεις του Ερντογάν και το λεγόμενο Brexit απορρέουν από δημοκρατικές διαδικασίες, είναι επικυρωμένες από τη λαϊκή βούληση. Και στις τρεις περιπτώσεις, όμως, παραγκωνίζονται σοβαροί θεσμοί και ελλοχεύουν κίνδυνοι που ουδείς πολίτης θα μπορούσε να σκεφτεί την ώρα που ψήφιζε. Και στις τρεις περιπτώσεις, η πλειοψηφία φάνηκε να πιστεύει ότι καταδίκαζε κάποια ελίτ, ότι καταφερόταν εναντίον κάποιου συστήματος. Και οι τρεις περιπτώσεις δείχνουν ότι όταν οι θεσμοί που οφείλουν να προστατεύουν τη δημοκρατία από ακρότητες δεν λειτουργούν επαρκώς, ίσως οι επόμενες εξελίξεις τούς υπονομεύσουν ακόμη περισσότερο.
Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι πετυχημένος επιχειρηματίας με ένα μεγάλο χάρισμα – είναι σόουμαν, εξαιρετικός πλασιέ του εαυτού του και πωλητής παραμυθιού προσωπικής παντοδυναμίας. Το μυστικό της επιτυχίας του είναι ότι ο ίδιος είναι καρικατούρα του εαυτού του, ο ίδιος διαφημίζει τους λόγους για τους οποίους θα έπρεπε να αποκλειστεί από τη διεκδίκηση του ισχυρότερου αξιώματος στον πλανήτη. Οταν, όμως, δεν κρύβει τα ελαττώματά του, όταν καμαρώνει για τη μισαλλοδοξία και την ανάγει σε απελευθερωτικό μήνυμα, γίνεται Μιθριδάτης – γίνεται άτρωτος σε όποιο φαρμάκι τού ρίξουν οι εχθροί. Το μήνυμα του δισεκατομμυριούχου (κατά δήλωσή του) Τραμπ είναι ότι μιλάει για τον λαό. «Ο όρκος μου είναι “Είμαι μαζί σου, αμερικανικέ λαέ”. Είμαι η φωνή σου», είπε, κλείνοντας την ομιλία του στο συνέδριο των Ρεπουμπλικανών. Υπόσχεται να κάνει την Αμερική «μεγάλη πάλι», να εκδιώξει κάθε κακό και να αποκαταστήσει κάθε αδικημένο – μόνο που οι μόνοι αδικημένοι γι’ αυτόν είναι οι ψηφοφόροι του, στην πλειονότητά τους λευκοί άνδρες κατώτερης εκπαίδευσης. Οι υπόλοιποι πολίτες και μετανάστες είναι «οι άλλοι». Ετσι, ο Τραμπ παρουσιάζει εαυτόν ως υπέρτατο θεσμό, αντλώντας, βεβαίως, τη δύναμή του από τον λαό. «Ποιος θα πίστευε όταν αρχίσαμε αυτό το ταξίδι στις 16 Ιουνίου πέρυσι… ότι θα λαμβάναμε πάνω από 14 εκατ. ψήφους, τις περισσότερες στην ιστορία του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος;», ρώτησε. Αδιαφορεί για το ότι το ίδιο το κόμμα κλονίζεται από την υποψηφιότητά του.
Ισως ο πιο σοβαρός θεσμός που θα πληγεί από το ενδεχόμενο μιας προεδρίας Τραμπ είναι το ΝΑΤΟ. Ο υποψήφιος δήλωσε ότι θα μπορούσε να αθετήσει τη δέσμευση των ΗΠΑ να σπεύσουν σε βοήθεια όταν κινδυνεύει οποιαδήποτε χώρα-μέλος. «Εχουν εκπληρώσει τις υποχρεώσεις τους σε εμάς; Εάν τις έχουν εκπληρώσει, η απάντηση είναι “ναι”», είπε.
Η δήλωση δεν έχει νόημα, επειδή η εισφορά κάθε χώρας είναι το ποσοστό του ΑΕΠ που δαπανάται στις ένοπλες δυνάμεις της, και οι βαλτικές χώρες, για τις οποίες ο Τραμπ μιλούσε, βρίσκονται περίπου στον μέσο όρο των χωρών-μελών. Ουσιαστικά, ο Τραμπ αδιαφορεί για το διεθνές σύστημα ασφαλείας που οι ΗΠΑ έστησαν για να καλύπτει τις ανάγκες τους και το οποίο εκπληρώνει την αποστολή του με επιτυχία για δεκαετίες.
Η ψήφος μπορεί να δώσει δύναμη σε κάποιον ο οποίος μετά μπορεί να υπονομεύσει θεσμούς που παρέχουν ασφάλεια στο σύνολο των πολιτών (αλλά και άλλων χωρών). Στην περίπτωση του Brexit, η πλειοψηφία επείσθη από επιχειρήματα που γρήγορα αποδείχθηκαν σαθρά και ψευδή. Η Βρετανία, όμως, δεσμεύτηκε σε μια πορεία που ίσως φανεί επικίνδυνη για την ίδια αλλά και για όλη την Ε.Ε. Εδώ δεν υπήρχε θεσμικό πλαίσιο, κάποιο αντίβαρο, για να «μετριάσει» την ισχύ του δημοψηφίσματος, να επιτρέψει βαθύτερη ανάλυση των πραγμάτων πριν από τόσο σοβαρή απόφαση.
Σε άλλη δραματική δοκιμασία θεσμών, ο Τούρκος πρόεδρος επιδίδεται σε έναν ευρύτατο διωγμό εναντίον δικαστών, στρατιωτικών, αστυνομικών, δημοσιογράφων, εκπαιδευτικών και δημοσίων υπαλλήλων. Από πριν, ο εκλεγμένος πρόεδρος έδειχνε μεγάλη καταφρόνηση για τους θεσμούς και για όποιον αντιστεκόταν σε αυτόν. Το αποτυχημένο πραξικόπημα του έδωσε την αφορμή να ενισχύσει το σχέδιο υπονόμευσης των θεσμών με την εξουδετέρωση όσων του αντιστέκονται. Η λαϊκή εντολή τού δίνει το δικαίωμα να δρα, αλλά όταν το πολίτευμα δεν λειτουργεί προς όφελος όλων, όταν ο διχασμός υπονομεύσει τις προοπτικές του λαού, θα φανεί η ζημιά που προκαλεί ο αυταρχικός ηγέτης όταν δεν ελέγχεται από τους θεσμούς. Θα δούμε πολλά ακόμη αυτό το καλοκαίρι.