Κοινή είναι η πεποίθηση ότι το εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας πάσχει. «Πάσχει», βεβαίως, είναι ρήμα που δεν εκφράζει πλήρως την πραγματικότητα. Στην πραγματικότητα το εκπαιδευτικό σύστημα είναι εκτός τόπου και χρόνου, με κυρίαρχο το αξίωμα της ισοπέδωσης προς τα κάτω και βασικό στόχο την ικανοποίηση πάντων των εμπλεκομένων, χωρίς αξιοκρατικά κριτήρια επί της ουσίας: των μαθητών, των γονέων, των διδασκόντων και γενικά όσων ψωμίζονται ευθέως ή εμμέσως από την Παιδεία. Οι εντυπωσιακές επιδόσεις κάποιων μαθητών και φοιτητών δεν πρέπει να εντυπωσιάζουν ή να παραμυθιάζουν, καθώς με οποιοδήποτε σύστημα θα υπάρχουν οι εξαιρέσεις και θα αναδεικνύονται οι ταλαντούχοι και οι άριστοι, πολλοί από τους οποίους, άλλωστε, προέρχονται από ιδιωτικά σχολεία.
Στα ιδιωτικά σχολεία, όμως, πηγαίνει το 6%-7% των μαθητών και σημασία έχει η αναβάθμιση της δημόσιας εκπαίδευσης! Ο σκοπός είναι να ανεβούν ο μέσος όρος και οι επιδόσεις των μέσων μαθητών, που είναι πολύ χαμηλές, όπως αποδεικνύεται κάθε χρόνο από διεθνείς διαγωνισμούς και μετρήσεις. Οι Ελληνες μαθητές είναι πολύ χαμηλά τόσο στα μαθηματικά όσο και στην αντίληψη κειμένων. Αρα έχουν δίκιο όσοι θεωρούν ότι το μεγάλο πρόβλημα του εκπαιδευτικού συστήματος βρίσκεται κυρίως ή αρχίζει από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και φτάνει στην ανωτάτη. Υπ’ αυτήν την έννοια, έχουν δίκιο ο Ν. Φίλης και το επιτελείο του που σκέπτονται την καθιέρωση τετρατάξιου γυμνασίου και διετούς λυκείου –αν όντως τη σκέπτονται σοβαρά και δεν πετούν πυροτεχνήματα– κατά τα πρότυπα του International Baccalaureate, γνωστού και ως ΙΒ.
Ωστόσο, από τη σκέψη ώς την πράξη, η απόσταση είναι τεράστια, ειδικά στην Ελλάδα, όπως μόνιμα δείχνει η εμπειρία και ποτέ κανείς δεν γνωρίζει ποιο θα είναι το τελικό αποτέλεσμα, μετά τους συμβιβασμούς και τις εξαιρέσεις που μεσολαβούν κατά τη διαδικασία της αλλαγής, για να μείνουν πάλι όλοι ικανοποιημένοι. Πολύ συχνά, μόνον η ονομασία αλλάζει και τίποτα περισσότερο. Ο υπουργός Παιδείας, λοιπόν, πρέπει να είναι αποφασισμένος «να σπάσει αυγά». Οι εξετάσεις από το τετρατάξιο γυμνάσιο στο διετές λύκειο να είναι πραγματικές και όχι για να περνούν όλοι, οι καθηγητές που θα διδάσκουν στο λύκειο να ανήκουν στην αφρόκρεμα του αντικειμένου τους και το σύστημα να τους στηρίζει απέναντι σε μαθητές και γονιούς που θα απαιτούν βολικές συμπεριφορές για τα βλαστάρια τους, η ύλη να προωθεί τη σκέψη και την αναζήτηση, όχι απλά την παπαγαλία και άλλα πολλά.
Και μετά, πώς θα επιλέγονται οι φοιτητές ανά πανεπιστήμιο και ανά σχολή ή τμήμα, αφού αποκλείεται τα σχολεία να είναι ακριβώς του ιδίου επιπέδου;
Το σημαντικότερο, πάντως, πρόβλημα είναι ότι δεν αρκεί η αλλαγή διαδικασίας, αλλά απαιτείται και αλλαγή νοοτροπίας. Αυτό είναι το μεγάλο και πιο δύσκολο στοίχημα.