Ενα άσπρο φόρεμα που δεν φορέθηκε ποτέ, θα μπορούσε να είναι ο υπότιτλος του σημερινού σχολίου. Ηταν μια εντυπωσιακή άσπρη βραδινή τουαλέτα, με την οποία πρόλαβε να βγάλει μια φωτογραφία η Νέλλη Ανδρικοπούλου. Το χαρτί ταλαιπωρημένο από το χρόνο, αυτή με μαύρα στιλπνά μαλλιά, λαμπερά μάτια και χαμόγελο, ποζάρει στο πεπρωμένο. Την επόμενη ημέρα ξημέρωσε η 28η Οκτωβρίου του 1940, ο ετήσιος χορός των νεαρών κορασίδων στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρεταννία, που σήμαινε την είσοδό τους στην κοινωνία, ματαιώθηκε. Η τουαλέτα, ραμμένη γι’ αυτόν τον σκοπό, έμεινε αφόρετη. «Με το βραδινό φόρεμα ήσουν όνειρο. Ακτινοβολούσες», της έγραψε ο Πέτρος Κουλμάσης.
Το ντοκιμαντέρ «Πορτρέτο του πατέρα σε καιρό πολέμου» του σκηνοθέτη Τίμωνα Κουλμάση προβλήθηκε την περασμένη εβδομάδα στο Ινστιτούτο Γκαίτε. Τα γεγονότα: γερμανική κατοχή στην Αθήνα, ο έρωτας του νεαρού Γερμανού φοιτητή, γεννημένου στη Δρέσδη από Ελληνες γονείς, Πέτρου Κουλμάση και της φοιτήτριας στη Σχολή Καλών Τεχνών Νέλλης Ανδρικοπούλου, από κοσμοπολίτικη, αστική οικογένεια, κωνσταντινουπολίτικης καταγωγής, καταγράφεται σε μια πλούσια, σχεδόν καθημερινή, αλληλογραφία που κράτησε από το 1938 έως το 1944.
Ο Τίμων Κουλμάσης, γιος του Πέτρου, γύρισε το ντοκιμαντέρ όταν η Νέλλη Ανδρικοπούλου, 90χρονη πλέον ζωγράφος και γλύπτρια, την οποία γνώριζε πολύ καλά, τον κάλεσε για να του δώσει την αλληλογραφία. Η ανάγνωση των επιστολών, η αφήγηση της ίδιας της πρωταγωνίστριας, φωτογραφίες, παράλληλα με ανέκδοτο αρχειακό υλικό (τραβηγμένο από ερασιτέχνες στρατιώτες), συνδέουν τη μεγάλη εικόνα με τη μικρή με τρόπο δεξιοτεχνικό. Την Ιστορία της Ευρώπης του πολέμου και την καθημερινότητα δύο νέων ανθρώπων που βιώνουν την καταστροφή, προφυλαγμένοι, εν μέρει σε ένα περιβάλλον γραμμάτων και τεχνών. Η ταινία μάς πληροφορεί και για τη λειτουργία του Γερμανικού Επιστημονικού Ινστιτούτου ως καταφυγίου ανήσυχων φοιτητών, μαζί με τη μυστηριώδη μορφή του Rudolf Fahrner, ιδρυτή του Γερμανικού Επιστημονικού Ινστιτούτου της Αθήνας, ενός από τους ελάχιστους συντρόφους των αδερφών Stauffenberg στη δολοφονική απόπειρα κατά του Χίτλερ (20 Ιουλίου 1944).
Αμέτρητοι πεθαίνουν στην Αθήνα από την πείνα, η νεαρή φοιτήτρια βρίσκει διαφυγή στην ατμόσφαιρα του ινστιτούτου. «Βιβλία, συζητήσεις, η παραμικρή παρουσία οτιδήποτε χιτλερικού…», αφηγείται αλλά κάτι ακόμη την απασχολεί από τότε: «Μια Ελληνίδα τι δουλειά είχε μέσα σε ένα γερμανικό ινστιτούτο…». Ο Πέτρος επέστρεψε στη Δρέσδη για τη διατριβή του το 1943. «Παντού ξένος», γράφει σε επιστολή του. Το φαγητό δυσεύρετο κι εκεί, «ζούνε σαν τρωγλοδύτες στα σκοτάδια». Από το 1944 και μετά τα γεγονότα θα δώσουν τη λύση. Ο ήχος του συναγερμού, αντιαεροπορικά πυρά, παντού ανατιναγμένα τζάμια και πόρτες.
Γράφει το 1945: «Το καρφί από το οποίο κρέμεται ο κόσμος σπάει. Η Ευρώπη θα υπάρχει; Ερείπια παντού. Οι καιροί που έρχονται θα δοκιμάσουν τους αγαπημένους».
Δεν είναι η σχέση πατέρα – γιου ή το κλισέ «ενός έρωτα σε καιρό πολέμου» αυτό που διατρέχει το ντοκιμαντέρ. Ούτε η συγκίνηση από την απουσία (ο Πέτρος πέθανε το 2003, η Νέλλη το 2014, συναντήθηκαν 20 χρόνια μετά τον πόλεμο και έμειναν φίλοι), οι διαρκείς ανατροπές, οι μικρές χαρές και οι μεγάλες θλίψεις, η γενναιότητα και ο φόβος, η συγκυρία. Στο «Πορτρέτο του πατέρα σε καιρό πολέμου» αντιλαμβανόμαστε ότι οι «καιροί πολέμου» έχουν πολλές αποχρώσεις. Δεν είναι άσπρο-μαύρο. Ηρωες και προδότες, δωσίλογοι, κατακτητές, θύτες και θύματα. Υπήρχαν και Γερμανοί που απεχθάνονταν τον ναζισμό, άνθρωποι που παρακολουθούσαν με αγωνία αυτό που συνέβαινε στον τόπο τους, που πείνασαν αλλά δεν πέθαναν από την πείνα, που επιβίωσαν χωρίς να συνθηκολογήσουν με τον εχθρό.
Τίποτε δεν είναι απολύτως άσπρο ή μαύρο. Οπου δεν τρυπώνει η αμφιβολία, κάθε μορφής ολοκληρωτισμός βρίσκει θέση.