Θυμάμαι ακόμη την εντύπωση που μου είχε κάνει το ογκώδες μυθιστόρημα «Παράδεισος» του Χοσέ Λεσάμα Λίμα. Ηταν προς τα τέλη της δεκαετίας του εβδομήντα και η λατινοαμερικανική έκρηξη είχε εισβάλει στο ευρωπαϊκό τοπίο. Τον ρόλο της Μεγάλης Πύλης τον έπαιζε τότε η γαλλική εκδοτική παραγωγή. Η αίγλη του λογοτεχνικού Παρισιού δεν είχε ακόμη ξεθωριάσει και τα γαλλικά κρατούσαν ακόμη την ισχύ τους στην καλλιεργημένη Ευρώπη. Το Παρίσι σύστησε στον κόσμο τους Λατινοαμερικανούς συγγραφείς – ο Μπόρχες μεταφράστηκε στα γαλλικά ήδη από την δεκαετία του πενήντα. Λέγεται πως, όταν ο Μάρκες διάβασε τον «Παράδεισο» του Λίμα, αποφάσισε να ξαναγράψει τα «Εκατό χρόνια μοναξιάς». Αστικός μύθος ή όχι, πάντως είναι μια ένδειξη του εκτοπίσματος του Κουβανού συγγραφέα. Το έργο του θεωρείται το μείζον έργο του λατινοαμερικανικού μπαρόκ, του ύφους που ανανέωσε τα λογοτεχνικά ήθη παγκοσμίως.
Ο Χοσέ Λεσάμα Λίμα ήταν Κουβανός. Το έργο του θεωρείται μάλλον δύσκολο και γι’ αυτό χωρίς να είναι περιθωριακός δεν απέκτησε ποτέ τη δημοτικότητα του Μάρκες. Σίγουρα δεν έχει καμία σχέση με τη στράτευση στα ιδεώδη της επανάστασης. Παρ’ όλα αυτά, δεν αντιμετώπισε προβλήματα στα χρόνια του Κάστρο. Κουβανός, ο οποίος επίσης δεν έχει καμία σχέση με στρατευμένη λογοτεχνία, είναι και ο Αλέχο Καρπεντιέ. Ξεχωρίζω από το έργο του το σύντομο, υπέροχο «Μπαρόκ Κοντσέρτο». Ο Καρπεντιέ ήταν και μουσικολόγος και το μυθιστόρημα αυτό διαδραματίζεται στη Βενετία, στα χρόνια της μουσικής μπαρόκ. Ο Κάστρο τον έκανε πρέσβη στο Παρίσι. Είναι γνωστή η φιλία του Κάστρο με τον νομπελίστα Μάρκες. Με Νομπέλ τιμήθηκε και ένας από τους πρώτους διανοούμενους που πολέμησαν την τυραννία του Κάστρο, ο Περουβιανός Βάργκας Λιόσα. Στη Βαρκελώνη έμενε με τον Μάρκες στην ίδια πολυκατοικία, τσακώνονταν όλη μέρα και κάποια στιγμή πιάστηκαν και στα χέρια – σε μία από τις πρώτες μου δημοσιογραφικές δουλειές είχα πάρει συνέντευξη από τη θυρωρίνα τους.
Καμία σχέση με ό,τι συνέβη στη Σοβιετική Ενωση μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων. Εκεί, όσοι συγγραφείς δεν υπετάγησαν στην τυραννία της στρατευμένης τέχνης και του σοσιαλιστικού ρεαλισμού διώχθηκαν απηνώς. Από τον Μπουλγκάκοφ, τον Πάστερνακ ώς τον Σολζενίτσιν η ιστορία της σοβιετικής λογοτεχνίας είναι μια ιστορία διώξεων. Διαφορά παιδείας, πολιτισμού, διαφορά μεγεθών; Μπορεί. Το κύτταρο πάντως της απολυταρχικής τυραννίας, με το πέρασμα των χρόνων, γιγαντώθηκε και στην Κούβα. Ο Ρεϊνάλντο Αρένας, συγγραφέας και κινηματογραφιστής, φυλακίσθηκε ως ομοφυλόφιλος και αυτοκτόνησε εξόριστος στις ΗΠΑ.
Αναρωτιέμαι πώς θα αντιμετώπιζαν τους 78.000 που πνίγηκαν προσπαθώντας να δραπετεύσουν από την Κούβα στο Μαϊάμι, ο Καρπεντιέ ή ο Λεσάμα Λίμα. Πόσο άλλαξε ο κόσμος από τη δεκαετία του εβδομήντα; Ο κόσμος εννοείται, όχι οι δικοί μας αριστεροί. Και μιας που αυτοί οι συγγραφείς δεν ζουν, αναρωτιέμαι πώς είναι δυνατόν να συγκινείσαι για τους πρόσφυγες που πνίγονται στο Λιβυκό ή στο Αιγαίο, αλλά κανείς Αϊ Ουέι Ουέι να μην ξαπλώνει μπρούμυτα στην ακτή της Φλόριντα για να τιμήσει τους ταλαίπωρους τους Κουβανούς πρόσφυγες.