Η λαίλαπα του λαϊκισμού δοκιμάζει τις δυτικές κοινωνίες και θέτει σε κίνδυνο τα επιτεύγματα δεκαετιών για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις δημοκρατικές αξίες και την ανοικτή κοινωνία. Το ιδεολογικό υπόβαθρο της δημαγωγίας αποτελείται από μείγμα ακραίoυ εθνικισμού, ξενοφοβίας, αγανάκτησης ενάντια στις ελίτ, φοβίας για τους μετανάστες.
Το δημοψήφισμα της Μεγάλης Βρετανίας εναντίον της παραμονής στην Ευρώπη, η εκλογή του προέδρου Τραμπ στις ΗΠΑ, η καταψήφιση του ιταλικού δημοψηφίσματος, η άνοδος των εθνικιστικών δυνάμεων στην ευρωπαϊκή Ηπειρο χαρακτηρίζονται από το ίδιο κοινωνικοπολιτικό φαινόμενο: η πλειονότητα του πληθυσμού αντιδρά έντονα στις κατεστημένες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές ελίτ που απεδείχθησαν ανίκανες να εκπληρώσουν τις προσδοκίες του εκλογικού σώματος και κυρίως την αύξηση του επιπέδου ευημερίας του. Η παγκοσμιοποίηση αρχικά υποσχέθηκε αύξηση πλούτου αλλά συνέτεινε στην οικονομική και κοινωνική ανισότητα αναδεικνύοντας λίγους μεγάλους κερδισμένους και πολλούς περιθωριοποιημένους, ιδιαίτερα εκείνους που δεν έχουν την παιδεία και τις αναγκαίες δεξιότητες.
Σήμερα στις ΗΠΑ περισσότερα από το 90% των νοικοκυριών έχουν εισόδημα χαμηλότερο από ό,τι πριν από μία δεκαετία. Η αυξανόμενη ανισότητα ενισχύει το οπλοστάσιο των δημαγωγών, που αντί να προτείνουν εφικτές λύσεις για τη μείωση ανισοτήτων, στρέφουν τα πυρά τους κατά του δημοκρατικού πολιτεύματος. Μπορεί το τέλος του Ψυχρού Πολέμου να δημιούργησε αυξημένες προσδοκίες για την επικράτηση της δημοκρατίας, ωστόσο τα τελευταία χρόνια αυξάνεται η υπονόμευση των δημοκρατικών θεσμών, καθώς και η επιρροή των δημαγωγών ηγετών και αυταρχικών καθεστώτων.
Οι ΗΠΑ διαθέτουν θεσμούς ελέγχου για να αποτρέπουν τον αυταρχισμό της εκτελεστικής εξουσίας, ενώ η Ευρωπαϊκή Ενωση με τους ημιτελείς θεσμούς της είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στις συνέπειες του λαϊκισμού, που αν δεν αναχαιτιστεί έγκαιρα, θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και στη διάσπασή της. Οι εφαρμοζόμενες πολιτικές λιτότητας, ο διαχωρισμός των κρατών-μελών σε δανειστές και χρεωμένους, έχουν αποξενώσει τους ευρωπαϊκούς λαούς από τα πολιτικά κέντρα λήψης αποφάσεων. Η Ε.Ε. αδυνατεί να πυροδοτήσει την απαραίτητη οικονομική ανάπτυξη ενώ παράλληλα δοκιμάζεται από τη μεταναστευτική κρίση, χωρίς να διαθέτει ακόμη φερέγγυο σχέδιο για την αντιμετώπισή της. Οι ευρωπαϊκές αξίες της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της αλληλεγγύης, που την αναδεικνύουν ως πολιτιστικό μοντέλο και τρόπο ζωής, κινδυνεύουν να παραγκωνιστούν. Η ενδεχόμενη εκλογή της Λεπέν στη Γαλλία θα μπορούσε να αποβεί μοιραία για την πορεία του ευρωπαϊκού εγχειρήματος.
Ο ρόλος των κοινωνικών μέσων στη διασπορά ψευδών ειδήσεων είναι καθοριστικός παράγοντας της παραπληροφόρησης και της ενίσχυσης των νεολαϊκιστικών ιδεολογιών. Η πιθανή επιρροή μεγάλων κρατικών και οικονομικών συμφερόντων στα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης και οι ενδεχόμενες επιπτώσεις τους στις προσεχείς εκλογές μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών είναι αντικείμενο ενδελεχούς ανάλυσης.
Η επιβίωση της Ευρώπης επιβάλλει την αφύπνιση των πολιτικών ηγεσιών τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η κινητοποίηση της κοινωνίας των πολιτών μπορεί να διαδραματίσει έναν καίριο ρόλο στην αντιμετώπιση του άκρατου λαϊκισμού. Σε κάθε περίπτωση η Ε.Ε. πρέπει να προχωρήσει άμεσα στη δημοσιονομική και πολιτική ενοποίησή της. Η Ευρώπη πρέπει να εστιάσει επειγόντως τους πόρους της –και ιδιαίτερα εκείνους των πλεονασματικών κρατών-μελών–, στην αναπτυξιακή πολιτική, σε επενδύσεις στα έργα υποδομών χρησιμοποιώντας τη μεγάλη δανειοληπτική της δυνατότητα.
Η Ευρώπη αντιμετωπίζει μια μοναδική συγκυρία της γεωπολιτικής αστάθειας, σε συνδυασμό με χαμηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης. Στον αντίποδα, η αμερικανική οικονομία μετά τις πρόσφατες εκλογές προμηνύει υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης που μπορούν να φτάσουν μέχρι το 3% του ΑΕΠ της το 2017. Είναι αποτέλεσμα της μείωσης της φορολογίας, της απελευθέρωσης των περιοριστικών μέτρων και της εστίασης σημαντικών επενδύσεων σε έργα υποδομής με δανεισμό σε εξαιρετικά χαμηλά επιτόκια. Η συναλλαγματική αξία του δολαρίου συνεχίζει να ενισχύεται δεδομένης και της αύξησης των αμερικανικών επιτοκίων. Με τα περιουσιακά στοιχεία σε ανταγωνιστικές τιμές και το ισχυρό δολάριο παρουσιάζονται νέες επενδυτικές ευκαιρίες στην Ελλάδα, όπου απαιτείται να δημιουργηθεί έγκαιρα ένα κατάλληλο επενδυτικό πλαίσιο για να προσελκύσει τις δολαριακές επενδύσεις.
Στη δίνη της κλυδωνιζόμενης Ευρώπης, με την εναγώνια προσπάθεια δημιουργίας οικονομικής ανάπτυξης, η διατήρηση των δημοκρατικών αξιών αποτελεί επίπονο, αλλά αναγκαίο εγχείρημα για την επιβίωση της ευρωπαϊκής ιδέας και την ευημερία της νεοελληνικής κοινωνίας.
*Ο κ. Στέλιος Ζαββός είναι πρόεδρος του Harvard Business School Club, μέλος του European Council on Foreign Relations.