Διερχόμαστε περίοδο νοσταλγίας για ένα παρελθόν που καλλιεργείται στη φαντασία των δυτικών ανθρώπων σαν αφετηρία κάθε σημαντικού πολιτισμικού επιτεύγματος. Για τους συντηρητικούς είναι κάποιες περασμένες επιτυχίες των εθνών κρατών, για τους αριστερούς η παρισινή Κομμούνα και η μπολσεβικική εξέγερση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι ψευδαισθήσεις που ο Ντόναλντ Τραμπ ενθάρρυνε στις προσδοκίες των ψηφοφόρων του δεν είναι παρά η αρχή μιας ολικής επαναφοράς φαντασιώσεων σαν εκείνες που συνοδεύουν τους πολιτισμούς σε παρακμή.
Ξαναζούμε άραγε τον 16ο-17ο αιώνα της Ισπανίας του Μιγκέλ Θερβάντες και του κωμικοτραγικού του ήρωα, Δον Κιχώτη; Στερημένοι από σύγχρονα ηρωικά πρότυπα, επιστρέφουμε σε πραγματικούς ή πλασματικούς ήρωες του παρελθόντος, ή ίσως κατασκευάζουμε νοερά ανεμόμυλους για να τους επιτεθούμε; Η σύμπτωση τόσων ηρώων του Θερβάντες, χωρίς τις αγαθές προθέσεις όμως του Δον Κιχώτη, όπως ο Τραμπ, ο Μπέπε Γκρίλο, η Μαρίν Λεπέν και πολλοί ακόμα, είναι άραγε τυχαία;
Η χώρα μας υπέφερε πάντοτε από την προγονολατρία. Τώρα, μαζί με τους δεξιούς νοσταλγούς, γνωρίζουμε και τους αντίστοιχους αριστερούς. Η ιστορική Αριστερά είχε τα μάτια στραμμένα στο μέλλον ώστε να μην μπορεί να νοσταλγεί κάτι που δεν είχε ακόμη υπάρξει. Ομως η υπαρκτή κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος κατέστησε τα ορόσημα των αριστερών επαναστάσεων μέρος της λατρείας μιας περασμένης δόξας.
Στην Ελλάδα οι δύο δυστοπίες συγκλίνουν επικίνδυνα στη δημιουργία μιας εικονικής πραγματικότητας χωρίς επιστροφή. Το παραλήρημα των οπαδών του Τραμπ για την επιστροφή στις δόξες του αμερικανικού παρελθόντος, η έξοδος των Βρετανών από την Ευρωπαϊκή Ενωση με το βλέμμα στην πάλαι ποτέ κραταιά αυτοκρατορία, οι υπερσυντηρητικοί ηγέτες της Πολωνίας, της Τσεχίας και της Ουγγαρίας, μόνο κακά υπόσχονται. Πού πήγε ο γαλλικός Διαφωτισμός, ο πραγματισμός του Τζον Λοκ, η μεταρρυθμιστική έμπνευση του Ναπολέοντα;
Ο Αμερικανός φιλόσοφος Μαρκ Λίλα, σε πρόσφατο άρθρο του (ΙWM Post, χειμώνας 2016), μιλάει για τον Αμερικανό μικρομεσαίο που νοσταλγεί το μικρό κράτος και ελπίζει στην απαλλαγή από τον παρεμβατισμό του Δημοσίου και από τη συμβατική συμπεριφορά του κατεστημένου. Το πρότυπο Τραμπ υπόσχεται στο κοινό του επιστροφή στις ανωριμότητες της τεχνητής νεότητας και στην ακραία απρέπεια κάποιου που ειρωνεύεται τις γυναίκες, τους ομοφυλόφιλους, τις εθνοτικές ιδιοτυπίες, ακόμα και τους ανάπηρους.
Κάποιος σιωπηλός διχασμός μοιάζει να χωρίζει την ανθρωπότητα σε εξαγριωμένες μάζες και στον κόσμο των επιλέκτων. Αν αυτό συμβαίνει, τότε οι επίλεκτοι είναι χαμένοι, γιατί στο πεδίο της Δημοκρατίας βαρύνουν οι αριθμοί. Ομως στην Ιστορία οι επίλεκτοι της πολιτικής, των τεχνών, της επιστήμης και κάθε αριστείας υπήρξαν απαραίτητοι για την ευτυχία της κοινωνίας συνολικά.
Τι είναι αυτό που αποξενώνει τους μεν από τους δε; Η εύκολη απάντηση είναι ο λαϊκισμός, που παρεισφρέει στο πολιτικό και εκπαιδευτικό σύστημα. Οι καταληψίες και οι κοπανατζήδες του σχολείου έγιναν πλέον εξουσία με τη δύναμη των αριθμών. Αλίμονό μας αν επιστρέφουμε στη μαζική δημοκρατία του Χίτλερ και του Μουσολίνι. Τι μένει; Να νοσταλγούμε τη μηδέποτε υπάρξασα βασιλεία των φιλοσόφων του Πλάτωνα, του ευγενούς βάρβαρου του Ζαν-Ζακ Pουσό ή των γενναίων ιπποτών που γεννούσε η άρρωστη αλλά συμπαθητική φαντασία του Δον Κιχώτη;
Ας προσέξουμε όμως αυτόν τον υφέρποντα διχασμό ανάμεσα στους επίλεκτους και στον μέσο όρο που αποτελεί πρόκριμα των κρατούντων – ελέω εκμαυλισμένων ψηφοφόρων. Ας προσέξουμε την απαξίωση της ποιότητας, που θα αναζητήσει άλλους τόπους αναγνώρισης, και ας πάψουν επιτέλους οι δεξιοί και αριστεροί λαϊκισμοί να νοσταλγούν χαμένα μεγαλεία του παρελθόντος. Αυτό που όλοι αναζητούν βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ.