Η αναφορά του προέδρου των ΗΠΑ κ. Ντόναλντ Τραμπ σε ένα ανύπαρκτο τρομοκρατικό χτύπημα στη Σουηδία, γεννά συνειρμούς με φορτίο πολύ βαρύτερο από εκείνο που υποδηλώνουν οι αστεϊσμοί περί πολιτικής «γκάφας». Το τελευταίο διάστημα, μισαλλόδοξες φωνές μέσα κι έξω από τη Σουηδία στιγματίζουν τη χώρα ως παράδειγμα προς αποφυγή στο θέμα της διαχείρισης της προσφυγικής κρίσης. Προβάλλουν μεμονωμένα περιστατικά και επινοούν φανταστικά για να καταδείξουν την εγκληματική ροπή χιλιάδων μεταναστών στους οποίους οι «άφρονες» σουηδικές αρχές έδωσαν άσυλο, ενώ μεγεθύνουν τις δυσκολίες και αποσιωπούν τις ευεργετικές οικονομικές και δημογραφικές επιπτώσεις που έχει κι αναμένεται να έχει η ενεργός ενσωμάτωση των μεταναστών στην αγορά εργασίας.
Γενικότερα, από τότε που οι Σουηδοί ξέφυγαν από τα δεσμά της φτώχειας στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ακολουθώντας το δικό τους μονοπάτι προς τον εκσυγχρονισμό και την κοινωνική δικαιοσύνη, έξω από «εύκολες» επιταγές, δόγματα και ιδεοληψίες, ένα επιμύθιο φαίνεται πάντοτε να τους συνοδεύει.
Υπάρχει ο επίμονος μύθος περί θλιμμένων και «αυτοκτονικών Σουηδών», για παράδειγμα. Οταν ο νομπελίστας οικονομολόγος και εκ των θεμελιωτών του σουηδικού κράτους πρόνοιας Γκούναρ Μίρνταλ είχε ρωτηθεί σχετικώς, το αποκάλεσε ένα «τερατώδες ψέμα». Αναρωτήθηκε δε, «για ποιον αναθεματισμένο λόγο να αισθάνεται κανείς κατάθλιψη όταν προστατεύεται από οικονομικές καταστροφές κι από κακή υγεία, από το άνοιγμα της παιδείας για τον λαό του, από συντάξεις για τους ηλικιωμένους κι από νηπιακή φροντίδα για τα παιδιά;».
Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, το 1960, ο Ντουάιτ Αϊζενχάουερ ενημέρωσε το Εθνικό Ρεπουμπλικανικό Συνέδριο ότι σε μια ευρωπαϊκή χώρα εφαρμοζόταν «ένα πείραμα σχεδόν ολοκληρωτικού πατερναλισμού» που οδηγούσε τους κατοίκους της σε οκνηρία, υπερκατανάλωση αλκοόλ και εν τέλει στην αυτοχειρία. Τα στατιστικά στοιχεία που επικαλείτο προέρχονταν από ένα δημοσίευμα των New York Times που ανέφερε ότι η σκανδιναβική χώρα είχε το έκτο υψηλότερο ποσοστό αυτοκτονιών στον κόσμο. Αυτό που το άρθρο παρέλειπε να αναφέρει, ωστόσο, είναι ότι τα χρόνια εκείνα ελάχιστα κράτη τηρούσαν στατιστικές για τις αυτοκτονίες – εξ ου και οι χώρες που δέσποζαν στις πρώτες θέσεις ήταν ανεπτυγμένα κράτη όπως η Ελβετία, η Δανία, η Αυστρία και η Φινλανδία. Γιατί λοιπόν, και σε αυτή την περίπτωση, απομονώθηκε ειδικά η Σουηδία;
Το μήνυμα του Αμερικανού προέδρου ήταν σαφές: ο «πατερναλιστικός σοσιαλισμός» μπορεί να οδηγεί σε χαμηλότερες κοινωνικοοικονομικές ανισότητες, αλλά οι πολίτες ενός «κράτους-γκουβερνάντας» καταλήγουν να είναι πιο δυστυχείς. Ολα τους τα υλικά προβλήματα είναι λυμένα εκ των προτέρων, αποστερώντας τους από τις επιλογές που θα είχαν εάν λειτουργούσαν σε συνθήκες ελεύθερης αγοράς. Πέραν του σοβιετικού κομμουνισμού, ένα δεύτερο ψυχροπολεμικό μέτωπο –το οποίο οι ιστορικοί του μέλλοντος πιθανώς να αναδείξουν ως εξίσου βαθύ και ουσιώδες– φαίνεται ότι στόχευε στη βορειοευρωπαϊκή, κυρίως, σοσιαλδημοκρατία, η οποία έδειχνε μια εναλλακτική, κοινωνικά δίκαια και δημοκρατική οδό ανάπτυξης εντός των ορίων της καπιταλιστικής οικονομίας.
Ο Γιώργος Θεοτοκάς, που επισκέφθηκε τη Σουηδία το 1957 και εκθείασε τα επιτεύγματά της στο υλικό και κοινωνικοοικονομικό πεδίο, επίσης διαπίστωσε ένα υπαρξιακό «κενό» που διακατείχε πολλούς Σουηδούς. Μακράν του να στηλιτεύσει τον «σοσιαλιστικό πατερναλισμό» που φέρεται να τους οδηγεί στη νωθρότητα, ωστόσο, ο Θεοτοκάς –που αλλού χαρακτήρισε την ανία ως «το αντισήκωμα που πληρώνουν στην Ιστορία οι γαληνεμένες και μακάριες κοινωνίες»– σημείωσε ότι καμία από τις ιδεολογίες του Ψυχρού Πολέμου δεν μπορούσε να πληρώσει το κενό αυτό, αφού γεννάται από «τη μεταφυσική και ηθική αγωνία του ανθρώπου» όταν αυτός απελευθερώνεται από την αγωνία της ύλης. Οφείλουμε τελικά ευγνωμοσύνη στη Σουηδία, κατέληγε, που μας δείχνει ότι η κατάργηση «της υλικής δυστυχίας των λαών» είναι «ένας σκοπός που βρίσκεται μέσα στο όρια του κατορθωτού και που είναι στο χέρι μας να τον φτάσουμε χωρίς βία, χωρίς τυραννία, δίχως πολεμοχαρείς μεσσιανισμούς προσώπων, εθνών ή κοινωνικών τάξεων, αλλά μόνο με την εκπαίδευση, την εργατικότητα και την καλή οργάνωση μιας πολιτισμένης κοινωνίας».
Καλό είναι να θυμηθούμε τα σοφά αυτά λόγια όταν θα ορθώνεται, με ψέματα και μισοαλήθειες, το σκιάχτρο του «πατερναλισμού» για να απαξιωθεί το πολιτισμένο παράδειγμα που δίνουν οι Σουηδοί στη διαχείριση των κοινωνικών ζητημάτων – από το κράτος πρόνοιας έως την προσφυγική κρίση.
* Ο κ. Γιώργος Καλπαδάκης είναι επισκέπτης ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Cambridge.