Ο συνάδελφος και φίλος Γιώργος Παγουλάτος ανέδειξε εύστοχα, την περασμένη Κυριακή από αυτήν ακριβώς τη στήλη, το ερώτημα που επανέρχεται διαρκώς τα τελευταία χρόνια: πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι ή απαισιόδοξοι για το μέλλον της χώρας;
Οι αισιόδοξοι ανατρέχουν στην εθνική μας ιστορία για να επισημάνουν πως παρά τα προβλήματά της η χώρα είναι πολύ καλύτερα σε σχέση με το παρελθόν ή σε σύγκριση με άλλες χώρες περίπου του ίδιου «βεληνεκούς». Επιπλέον, επισημαίνουν πως η θέση μας στην Ευρώπη παρέχει πλεονεκτήματα, που δεν πρέπει να υποτιμάμε. Σε αυτό το στρατόπεδο των (πολύ) αισιόδοξων ανήκει ο φίλος μου Στάθης Καλύβας, με τον οποίο ανταλλάσσουμε εδώ και πολλά χρόνια προβληματισμούς για τις εξελίξεις.
Δυστυχώς, δεν μοιράζομαι την αισιοδοξία του Στάθη. Σχεδόν από την αρχή της κρίσης κυριάρχησε μέσα μου ένα αίσθημα συγκρατημένης απαισιοδοξίας, δηλαδή η ανησυχία, πως η κρίση θα εξασθενήσει περαιτέρω τη χώρα και δεν θα συμβάλει, ούτε μακροπρόθεσμα έστω, στην αναζωογόνησή της. Οι αισιόδοξοι προσέλαβαν την κρίση ως ευκαιρία, εγώ, αντίθετα, την είδα ως ένα μικρόβιο που κόλλησε ο ήδη εξασθενημένος οργανισμός μας. Η απαισιοδοξία μου εδράζεται στην ύπαρξη δομικών και συγκυριακών παραγόντων που θα παρουσιάσω εδώ συνοπτικά.
1. Το οξύ δημογραφικό πρόβλημα. Οι έρευνες (π.χ. της διαΝΕΟσις) δείχνουν πως είναι πιθανό το 2050 η χώρα μας να έχει περίπου δύο εκατομμύρια λιγότερους κατοίκους συγκριτικά με σήμερα, γιατί απλώς γεννιούνται λιγότερα παιδιά. Η συνολική συρρίκνωση του πληθυσμού θα έχει άμεση επίπτωση στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, που θα μειωθεί κατά 1,5 εκατομμύριο (από 4,7 σήμερα σε περίπου 3 εκατομμύρια). Πρόκειται για μια μεταβολή με σημαντικά αρνητικές συνέπειες από την πραγματική οικονομία και το ασφαλιστικό έως τις πολιτικές διεργασίες και το κυρίαρχο αξιακό πλαίσιο. Καμιά γερασμένη κοινωνία δεν αποπνέει αισιοδοξία για το μέλλον.
2. Η «φυγή εγκεφάλων». Το λεγόμενο brain drain έχει γίνει αμέτρητες φορές αντικείμενο συζήτησης. Στο οξύ δημογραφικό πρόβλημα προστίθεται η απώλεια εκατοντάδων χιλιάδων νέων και μορφωμένων ανθρώπων (500.000 μόνο τα τελευταία 7-8 χρόνια, δηλαδή το 10% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού) για τους οποίους η χώρα επένδυσε πολύτιμους πόρους. Μπορεί κάποιος να αντιτείνει πως οι Ελληνες μετανάστευαν πάντοτε, ιδιαίτερα σε συνθήκες ύφεσης, η διαφορά όμως βρίσκεται στο υψηλής ποιότητας δυναμικό που εγκαταλείπει σήμερα τη χώρα. Στις αρχές και στα μέσα του 20ού αιώνα έφευγαν ανεπάγγελτοι, αγρότες και χειρώνακτες για να δουλέψουν ως υπηρέτες, βιομηχανικοί εργάτες ή σερβιτόροι. Σήμερα φεύγουν κυρίως επιστήμονες και επαγγελματίες. Διάβασα πρόσφατα, για παράδειγμα, πως οι Ελληνες γιατροί στη Βόρεια Ρηνανία-Βεστφαλία αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα ξένων γιατρών στην περιοχή, ενώ οι Ελληνες στη Σόφια (ναι, στη Σόφια) έχουν κάνει μια μικρή παροικία. Η ευκολία με την οποία οι Ελληνες μεταναστεύουν είναι η ευλογία και η κατάρα μας μαζί.
3. Η αναιμική δομή της ελληνικής οικονομίας. Η μεγάλη εμπλοκή του κράτους στην οικονομία, η έλλειψη εξωστρέφειας και ανταγωνιστικότητας, η εξοντωτική φορολογία είναι μερικά από τα δομικά προβλήματα που έχουν επισημάνει κατά κόρον οι ειδικοί και απαιτούν πολλά χρόνια συστηματικών προσπαθειών για να ξεπεραστούν.
4. Οι αρνητικές διεθνείς εξελίξεις. Η Ελλάδα δεν έχει πλέον τη γεωπολιτική σημασία άλλων εποχών. Σήμερα, δυστυχώς, οι μεγάλες δυτικές δυνάμεις που κράτησαν, για τους δικούς τους λόγους, όρθια τη χώρα σε κρίσιμες στιγμές, έχουν μικρότερο ενδιαφέρον για εμάς συγκριτικά με το παρελθόν. Επιπλέον, η Τουρκία αλλά και η Ρωσία διευρύνουν την επιρροή τους πάνω μας ποικιλοτρόπως.
5. Η απουσία πολιτικής σταθερότητας, συναίνεσης και τόλμης. Είναι κοινός τόπος πως το πολιτικό μας σύστημα παραμένει ανεξήγητα πολωμένο χωρίς τις αναγκαίες συναινέσεις προκειμένου να πραγματοποιηθούν απαραίτητες τομές που έχουν κόστος. Επιπλέον, οι πολιτικές ηγεσίες μέχρι τώρα δείχνουν ανεπαρκείς, γεμάτες κοινότοπες ιδέες, άτολμες, που βαριούνται εύκολα και είναι έτοιμες να μετακυλίσουν τις δύσκολες αποφάσεις στους επόμενους.
Δεν είναι όλα μαύρα. Υπάρχουν δημιουργικές δυνάμεις στην οικονομία, στην πολιτική και στην ευρύτερη κοινωνία. Αλλά δείχνουν εξασθενημένες ή σε αδιέξοδο, έτοιμες να τα μαζέψουν και να φύγουν.
Υπάρχουν πολιτικές που είναι ικανές να φέρουν θετικά αποτελέσματα; Σαφώς και υπάρχουν, αλλά απαιτούνται τόλμη, ευρεία συναίνεση και το επαρκές θεσμικό πλαίσιο: εκτεταμένες ιδιωτικοποιήσεις παντού, δραστική μείωση της φορολογίας, αντισυμβατικές πολιτικές κινήτρων για προσέλκυση νέων επενδύσεων, άμεση αναζήτηση εύπορων ανθρώπων από άλλες χώρες με στόχο την ανάσχεση της δημογραφικής αιμορραγίας, εισαγωγή κανόνων από τον χώρο της ιδιωτικής οικονομίας στην ανώτατη εκπαίδευση.
Αυτές είναι μερικές προωθητικές ιδέες. Μπορούν να πραγματοποιηθούν; Αμφιβάλλω, γι’ αυτό είμαι απαισιόδοξος. Ομως, αν κάτι μας μαθαίνει η Ιστορία είναι πως ξαφνικά, προς έκπληξη όλων, κάποιος ή κάποιοι μπορούν να αλλάξουν τη μοίρα μιας χώρας πηγαίνοντας ενάντια στη ροή των πραγμάτων. Αυτή είναι η μαγεία της πολιτικής, αυτή είναι και η δική μου ισχνή πηγή αισιοδοξίας.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.