Aπορείς να είσαι πατριώτης και ταυτόχρονα να υποστηρίζεις την ανοιχτή οικονομία; Στη Γαλλία ο Μακρόν απαντά «ναι», ενώ η Λεπέν και ο Μελανσόν «όχι». Μαζί τους, «όχι» απαντούν ο Τραμπ και ο Γκρίλο. Γι’ αυτούς, το ελεύθερο διεθνές εμπόριο, η κίνηση κεφαλαίων και οι οικονομικοί μετανάστες απειλούν την εργασία και τα εισοδήματα των πιο πολλών συμπολιτών τους. Πατριωτισμός σημαίνει να νοιάζεσαι για τους συμπατριώτες, και αυτό σημαίνει να σηκώσεις τείχη προστασίας.
Εχει μια λογική αυτή η άποψη, την εξής: δεν υπάρχει υπερεθνική πολιτική εξουσία που να μπορεί να εποπτεύει και να ρυθμίζει τις διεθνείς αγορές, όπως μπορεί να κάνει η κρατική εξουσία μέσα στα εθνικά σύνορα. Αν οι ελεύθερες αγορές δημιουργούν ανισότητα, φτώχεια ή ανασφάλεια, μπορούν να υπάρξουν αντισταθμιστικές πολιτικές μέσα στη χώρα, αλλά όχι μεταξύ χωρών. Γι’ αυτό, η κοινωνική συνοχή απαιτεί κλειστά σύνορα.
Το αδύναμο σημείο αυτής της θέσης είναι ότι τα κλειστά σύνορα κάνουν τη χώρα συνολικά πιο φτωχή και έτσι οι πολιτικές της αναδιανομής βρίσκουν λιγότερο πλούτο για να μοιράσουν. Επιπλέον, στις κλειστές οικονομίες, το κράτος μπορεί εύκολα να γίνει εργαλείο αναδιανομής για τους ολιγάρχες και για τις συντεχνίες, αντί για τους πολλούς και τους φτωχούς.
Ενα απλοποιημένο παράδειγμα. Σκεφτείτε μια μικρή αγροτική χώρα, παραθαλάσσια, όπου ο ιδιωτικός τομέας είναι ψαράδες, αγρότες και βιοτέχνες. Εξάγει ψάρια και με τα έσοδα εισάγει λίγα αυτοκίνητα, φάρμακα και καύσιμα. Με τους φόρους των μικροεπιχειρήσεων πληρώνει δασκάλους και αστυνόμους.
Κάποια εποχή, την ανακαλύπτουν οι τουρίστες. Χτίζονται ξενοδοχεία από ξένους επενδυτές και ενοικιαζόμενα δωμάτια δίπλα στα σπίτια των ψαράδων. Οσοι ασχολούνται με τον τουρισμό βγάζουν καλά λεφτά, πολύ περισσότερα από πριν. Τα κράτος εισπράττει περισσότερους φόρους, πληρώνει καλύτερα τους δασκάλους και μπορεί να προσλάβει και ιατρούς.
Οι αγρότες όμως υποφέρουν, γιατί τα καταναλωτικά είδη έχουν γίνει πιο ακριβά, ενώ οι τιμές των αγροτικών προϊόντων δεν μπορούν να αυξηθούν, διότι υπάρχει ο παγκόσμιος ανταγωνισμός. Οι φόροι δεν αυξάνονται όσο το εθνικό εισόδημα καθώς οι τουριστικές επιχειρήσεις κρατούν αδήλωτα κέρδη στο εξωτερικό. Μετά λίγα χρόνια, πέφτουν και τα μεροκάματα στα ξενοδοχεία, καθώς ανοίγουν νέοι προορισμοί σε άλλες χώρες, και οι διεθνείς επενδυτές προτιμούν να χτίσουν αλλού αντί να ανακαινίσουν τα τοπικά.
Τότε οι χαμένοι της ανοιχτής οικονομίας απαιτούν αλλαγή πολιτικής. Ενα νέο κόμμα νικάει στις εκλογές με την υπόσχεση ότι θα βάλει δασμούς στα εισαγόμενα τρόφιμα και θα κατασκευάζει δρόμους για να έχουν καλά μεροκάματα οι εργάτες στα εργοτάξια. Τα τρόφιμα ακριβαίνουν, οι αγρότες κερδίζουν, αλλά τα περισσότερα νοικοκυριά χάνουν. Οι ψαράδες επίσης χάνουν τους πελάτες του εξωτερικού, όταν οι άλλες χώρες επιβάλλουν δασμούς ως αντίποινα. Οι φόροι αυξάνονται για να χρηματοδοτηθούν τα εργοτάξια, και το εγχώριο κεφάλαιο στρέφεται στις κατασκευές. Εχει πιο σταθερά κέρδη εκεί, αφού είναι ολιγοπώλιο, απ’ ό,τι είχε στον τουρισμό με τον διεθνή ανταγωνισμό. Οι επενδύσεις σε αλιεία και τουρισμό μειώνονται. Σε μερικά χρόνια, το μέσο εισόδημα έχει πέσει εκεί όπου ήταν προτού ανοίξει η χώρα με τον τουρισμό, αλλά η κατανομή είναι πιο άνιση. Κέρδισαν οι ολιγάρχες και μερικοί εργαζόμενοι στο Δημόσιο και τα εργοτάξια, και έχασαν όλοι οι άλλοι. Αυτή είναι η τροχιά του εθνικολαϊκισμού.
Σε ένα διαφορετικό σενάριο, νικάει στις εκλογές ένα άλλο κόμμα. Η δική του στρατηγική είναι να αλλάξει το μοντέλο του τουρισμού, για να σταθεί στον διεθνή ανταγωνισμό, αλλά και για να ωφεληθούν περισσότεροι από τη νέα ανάπτυξη. Οι επιχειρήσεις και οι συλλογικές οργανώσεις διαμορφώνουν ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Το τοπικό τουριστικό προϊόν θα περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία που καθιστούν τη χώρα διαφορετική από τους ανταγωνιστές: την αγροτική παραγωγή, τους καλλιτέχνες, τη βιοτεχνία. Με τον τρόπο αυτό η εθνική ταυτότητα γίνεται πλεονέκτημα στις διεθνείς συναλλαγές. Οι φόροι από τα αυξημένα δικά τους εισοδήματα, που δεν διαφεύγουν εύκολα έξω, θα χρηματοδοτήσουν κοινωνικές παροχές για όσους δεν μπορούν να μετάσχουν στην ανάπτυξη. Μερικοί ξένοι επενδυτές βλέπουν τις ευκαιρίες στο νέο μοντέλο και το ενισχύουν με τα κεφάλαιά τους. Η χώρα περνάει σε μια φάση ευημερίας για τους πολλούς. Αυτός είναι ο εξωστρεφής πατριωτισμός.
Φαίνεται ουτοπικό το δεύτερο σενάριο, αλλά υπάρχει ιστορικό προηγούμενο πολύ επιτυχημένο. Η σοσιαλδημοκρατία της Βόρειας Ευρώπης ήταν το κοινωνικό συμβόλαιο που στήριξε τις πιο εξωστρεφείς και ανταγωνιστικές οικονομίες της Δύσης. Εδωσε τη δυνατότητα στις επιχειρήσεις να αλλάζουν την τεχνολογία και τα προϊόντα τους με εργασιακή ειρήνη, ενώ προστάτευε τους εργαζομένους από τις αρνητικές συνέπειες των αλλαγών. Κάθε χώρα ανέπτυξε βιομηχανίες με παγκόσμια αναγνώριση, και από αυτές κέρδισαν και η αστική και η εργατική τάξη.
Οι εργασιακές σχέσεις και η κοινωνική προστασία της σοσιαλδημοκρατίας ταίριαζαν με την εποχή της βαριάς βιομηχανίας, αλλά όχι με την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση που έρχεται. Το κοινωνικό συμβόλαιο πρέπει να ξαναχτιστεί με τα σημερινά δεδομένα. Η βασική πολιτική ιδέα, όμως, είναι ίδια: σε κάθε χώρα οι διαφορετικές κοινωνικές ομάδες χτίζουν μια κοινή ταυτότητα και κοινή στρατηγική για να ανοιχτούν στον κόσμο και να κερδίσουν. Αυτή είναι σήμερα η ιδέα του προοδευτικού κέντρου.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο Openfund και στο νέο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας «Π» (Big Pi).