Για τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη έχουν γραφτεί ήδη πολλά και θα γραφτούν ακόμη περισσότερα, όπως άλλωστε του αρμόζει. Εγώ θα περιοριστώ στην εξής παρατήρηση: η σφραγίδα του στην ιστορία της χώρας δεν αντιστοιχεί με τα χαρίσματα που σχεδόν όλοι τού αναγνωρίζουν. Και αυτό γιατί παρά την πολύχρονη και στιβαρή πολιτική παρουσία του, αλλά και την πολυδιάστατη επιρροή που άσκησε στα πολιτικά πράγματα, η πρωθυπουργική θητεία του υπήρξε σύντομη. Το γιατί ένας τόσο προικισμένος πολιτικός κυβέρνησε τελικά τόσο λίγο είναι ένα ερώτημα που μας προτρέπει να ξαναθυμηθούμε μια κρίσιμη καμπή της πρόσφατης ιστορίας μας, την περίοδο 1989-1993.
Οι εκλογές του 1989 έγιναν μέσα σε κλίμα έντονης πόλωσης και φθοράς του Ανδρέα Παπανδρέου, που επέτεινε δραματικά τα οικονομικά προβλήματα που είχαν συσσωρεύσει οι κυβερνήσεις του στη διάρκεια της δεκαετίας του ’80. Οι υποτιμήσεις της δραχμής δεν είχαν φέρει αποτέλεσμα, το δημόσιο χρέος είχε ξεπεράσει το 100% του ΑΕΠ και ο πληθωρισμός κάλπαζε πάνω από το 20%. Η προσπάθεια αποφυγής ενός συντριπτικού εκλογικού καταποντισμού οδήγησε σε μια καταστρεπτική οικονομική πλειοδοσία (το περίφημο «Τσοβόλα δώσ’ τα όλα») και σε ένα εκλογικό σύστημα σχεδιασμένο έτσι ώστε να εμποδίσει τον σχηματισμό αυτοδύναμης κυβέρνησης από τη Ν.Δ. Οι θνησιγενείς κυβερνήσεις συνεργασίας που προέκυψαν μετά τις απανωτές εκλογές Ιουνίου και Νοεμβρίου 1989 (Τζαννετάκη και Ζολώτα) αδυνατούσαν να αντιμετωπίσουν μακροπρόθεσμα το πρόβλημα. Τον Ιανουάριο του 1990, ο δείκτης οικονομικού κλίματος του ΙΟΒΕ χτύπησε κόκκινο. Ο κίνδυνος να μην πληρωθούν μισθοί και συντάξεις ήταν απτός, όπως και το ενδεχόμενο προσφυγής στο ΔΝΤ. Η χώρα βρισκόταν ένα βήμα πριν από τη χρεοκοπία όταν πραγματοποιήθηκαν οι εκλογές του Απριλίου 1990. Ομως, το εντυπωσιακό 46,9% της Ν.Δ. τής χάρισε οριακή μόνον αυτοδυναμία στη Βουλή.
Η νέα κυβέρνηση επεδίωξε πρώτα απ’ όλα να αποφύγει τη χρεοκοπία. Τον Ιανουάριο 1991, η σύνοδος των υπουργών Οικονομικών της Ε.Ε. επέτρεψε τον δανεισμό με όρο την εφαρμογή ενός σταθεροποιητικού προγράμματος που περιλάμβανε πρωτογενή πλεονάσματα και σειρά μεταρρυθμίσεων όπως η φορολογία των αγροτών, η μείωση του δημόσιου τομέα, η καταδίωξη της φοροδιαφυγής, οι ιδιωτικοποιήσεις, το κλείσιμο πολλών προβληματικών επιχειρήσεων και η απελευθέρωση των αγορών. Οι δόσεις του δανείου θα δίδονταν μόνο κατόπιν αξιολογήσεων και η πρώτη δόση εκταμιεύθηκε τον Μάρτιο του 1991.
Η οικονομία σταθεροποιήθηκε μέσα στο 1992, επιτυγχάνοντας το πρώτο της πρωτογενές πλεόνασμα μέσα σε μια εικοσαετία. Ομως το πολιτικό κόστος υπήρξε τεράστιο. Το πεζοδρόμιο έβραζε, με αιχμή του δόρατος το κρατικοδίαιτο συνδικαλιστικό κατεστημένο και με το παράλληλο σιγοντάρισμα του ΠΑΣΟΚ και των περισσότερων ΜΜΕ. Ποιος μπορεί να ξεχάσει το άγος των «Σταμουλοκολλάδων»; Τη στιγμή που οι απεργίες των καθηγητών και οι καταλήψεις των σχολείων έφερναν στην επιφάνεια τον νεαρό Αλέξη Τσίπρα, στο εσωτερικό της Ν.Δ. κυριαρχούσε η παλαιοκομματική αμφισβήτηση. Παρ’ όλ’ αυτά, ο Μητσοτάκης δεν δίστασε τότε να προχωρήσει σε ανασχηματισμό δίνοντας στη κυβέρνησή του μεγαλύτερη μεταρρυθμιστική ώθηση, με τον Στέφανο Μάνο στο τιμόνι της οικονομίας. Παρά την αρνητική διεθνή οικονομική συγκυρία, η απελευθέρωση των αγορών συνεχίστηκε και οι διεθνείς επενδύσεις σημείωσαν σημαντική άνοδο. Ομως, η απόπειρα αποκρατικοποίησης μέρους του ΟΤΕ προκάλεσε την έντονη αντίδραση ιδιωτικών συμφερόντων, τη διάσπαση της Ν.Δ., την ανατροπή της κυβέρνησης και την επάνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία στις επόμενες εκλογές. Οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις έμειναν στο μυαλό πολλών ψηφοφόρων ως επάρατος «νεοφιλελευθερισμός» και ταυτίστηκαν με τη δύσκολη οικονομική συγκυρία της περιόδου. Η εκσυγχρονιστική παρένθεση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη είχε κλείσει.
Το μεταρρυθμιστικό εγχείρημα του Μητσοτάκη, που έχει χαρακτηριστεί πρωτοφανές σε μέγεθος και εύρος, παρέμεινε ημιτελές. Θα μπορούσε να είχε πετύχει κάτι παραπάνω; Δύσκολα πιστεύω, δεδομένων των αντιδράσεων, των συσσωρευμένων οικονομικών προβλημάτων, της ισχνής κυβερνητικής πλειοψηφίας του και των εσωκομματικών αντιδράσεων. Ομως τα επιτεύγματά του ήταν σημαντικά και έχει έρθει η στιγμή να αναγνωριστούν. Τότε ήταν που μπήκαν τα θεμέλια μιας δυναμικότερης οικονομίας, η χώρα εισήλθε στην τροχιά της εισόδου στην ΟΝΕ και άνοιξε ο δρόμος για την οικονομική μεγέθυνση που πέτυχαν αργότερα οι κυβερνήσεις Σημίτη. Ταυτόχρονα, όμως, η αποτυχία της εκσυγχρονιστικής παρένθεσης Μητσοτάκη οδήγησε στη μεταρρυθμιστική ατολμία (και αργότερα απραξία), στην εμπέδωση του μαθήματος πως οι τολμηρές μεταρρυθμίσεις παράγουν τεράστιο πολιτικό κόστος, στην ενδυνάμωση της διαπλοκής και στην απόρριψη του φιλελευθερισμού από την ίδια τη Ν.Δ., στο όνομα μιας ψευδεπίγραφης και τελικά καταστροφικής «φιλολαϊκής» γραμμής. Και όλα αυτά συνέβαλαν τα μέγιστα στο ξέσπασμα της μεγάλης κρίσης του 2010.
Σήμερα, η εκσυγχρονιστική προσπάθεια του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη. Μας υπενθυμίζει πως η αποφυγή των μεταρρυθμίσεων, επειδή είναι επίπονες, απλώς αναβάλλει, πολλαπλασιάζοντάς τες, τις καταστροφικές συνέπειες στρεβλών οικονομικών πολιτικών. Μας διδάσκει πως, για να πετύχει ένα τολμηρό μεταρρυθμιστικό εγχείρημα, απαιτούνται πλήρη ιδεολογική αυτοσυνειδησία, άριστη προετοιμασία, εσωκομματική συνοχή και ατσάλινη στοχοπροσήλωση. Εντέλει, μας διδάσκει πως, κάποια στιγμή, θα πρέπει να παραδεχθούμε τα λάθη μας και να μάθουμε από αυτά.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.