Παρακολουθώντας την έκθεση «Tomorrows» στη Διπλάρειο Σχολή, στην οποία εικαστικοί, αρχιτέκτονες και ντιζάινερς «πλάθουν διαφορετικές ιστορίες για πιθανούς αυριανούς τόπους», σε κυκλώνει το αναμενόμενο αίσθημα αμηχανίας. Αναμενόμενο, γιατί η φαντασία συντίθεται από γνωστά υλικά και δεδομένες πληροφορίες οι οποίες αναδιατάσσονται ανάλογα με τις ικανότητες του καθενός, τις επιρροές του, τις γνώσεις, τη διορατικότητά του. Πόσοι «Ζενέτοι» μπορούν να γεννηθούν; Ο Τάκης Ζενέτος, αρχές του ’70, «έβλεπε» όντως στο μέλλον, στην κοινωνία της πληροφορικής και στις ψηφιακές τεχνολογίες.
Σήμερα, τι «βλέπουν» οι νεότεροι εικαστικοί και αρχιτέκτονες; Η έκθεση, της Στέγης Γραμμάτων (σε επιμέλεια Δάφνης Δραγώνα, Πάνου Δραγώνα), απλώνεται σε πολλές αίθουσες, κάθε μία από τις οποίες αποτελεί μια διαφορετική ενότητα. Η «επινοημένη» εικόνα είναι, ως επί το πλείστον, δυστοπική. Ψυχρή, αποστασιοποιημένη, με όλο και πιο αδύναμα σήματα επικοινωνίας, με επαναλαμβανόμενα τοπία ερήμωσης, κυρίως εσωτερικής. Οπως ακούγεται να λέει σε ένα βίντεο ο Αρης Κωνσταντινίδης (1913-1993): «Οργανώνεται το μέσα και το έξω σε ενιαίο χώρο».
Θα σταθώ σε ένα έργο. Στο ντοκιμαντέρ «White Mountain» (Λευκό Ορος), γυρισμένο κατά κύριο λόγο στο κέντρο δεδομένων Pionen, το οποίο βρίσκεται 30 μέτρα κάτω από τους γρανιτένιους βράχους του πάρκου Vita Bergen (Λευκά Ορη στα σουηδικά) στη Στοκχόλμη. Διαβάζουμε στον αναλυτικό υπομνηματισμό: «Το μέρος αυτό ήταν, κατά την ψυχροπολεμική περίοδο, ένα οχυρό πολιτικής άμυνας και επανασχεδιάστηκε το 2008 ως κέντρο δεδομένων που στεγάζει servers για clients, μεταξύ των οποίων WikiLeaks και Pirate Bay. Ξεκινώντας από την αποτύπωση της τραχιάς τοπογραφίας του περιβάλλοντος τοπίου της περιοχής του Ζέντερμαλμ, η ταινία βαθμιαία προχωρεί κάτω από την επιφάνεια και φωτίζει τη συνήθως κρυμμένη υποδομή του δικτύου. Καθώς η κάμερα καταγράφει οκνηρά τις στοίβες των servers με το φωτισμό φθορίου, αναπόφευκτα ανακύπτουν τα ζητήματα που σχετίζονται με την προστασία της ιδιωτικής ζωής, την επιτήρηση και την ψηφιακή κυριαρχία. Η υπόγεια αυτή δομή, που είχε αρχικά σχεδιαστεί για να αντέξει σε βόμβες υδρογόνου, κατασκευάστηκε εμπνεόμενη από ταινίες επιστημονικής φαντασίας (…). Η ταινία αποκαλύπτει τις ποικίλες μορφές της προσωρινότητας στον ψηφιακό χώρο των δεδομένων και στη γεωλογία».
Αυτό, λοιπόν, το υπαρκτό, χειροπιαστό, τοπίο έκλεινε στα έγκατά του την πιο σαφή μελλοντολογική αναφορά. Μπορεί να ήταν η κυριαρχία των servers και του φωτισμού φθορίου, μπορεί να ήταν η περιορισμένη (στο τέλος ούτε καν τη συγκρατείς ως εικόνα) ανθρώπινη παρουσία, η αυτοματοποίηση, η αίσθηση ότι η μη μεταβολή είναι η πιο ασφαλής εκδοχή για την πόλη του μέλλοντος. Ενα ιδιότυπο «πάγωμα» του χρόνου, όπου όλα λειτουργούν αλλά τίποτα δεν εξελίσσεται. Οι μόνες μεταμορφώσεις συντελούνται στις εντολές που δέχονται οι servers από αόρατα κέντρα εξουσίας. Η ζωή δεν υπάρχει ως παρουσία, χρώμα, οσμή, γλώσσα, χειρονομία· είναι καταγεγραμμένη μόνο ως πληροφορία. Οι ήχοι, χωρίς εναλλαγές, συνθέτουν ένα, εν τέλει, σιωπηλό υπόστρωμα. Η ομοιομορφία που ακυρώνει τις αποχρώσεις, τις αυξομειώσεις, προκαλώντας μόνο φόβο. Αυτό το αδιατάρακτο τοπίο δεν ανέδιδε ούτε ησυχία ούτε εφησυχασμό. Μόνο φόβο.
Οι επιμελητές της έκθεσης αναφέρουν ότι σημείο αφετηρίας για το «Tomorrows» αποτέλεσε η Οικουμενόπολη του Κωνσταντίνου Δοξιάδη (1914-1975), η πόλη που τον 22ο αιώνα θα καταλάμβανε ολόκληρο τον κατοικήσιμο πλανήτη. Σύμφωνα με τον οραματιστή πολεοδόμο, η επιθυμητή για τον άνθρωπο και το περιβάλλον ανάπτυξη της μελλοντικής πόλης βασιζόταν στη σχέση και ισορροπία πέντε θεμελιωδών στοιχείων: φύση, κελύφη, δίκτυα, κοινωνία και άνθρωπος. Στο «Λευκό Ορος» έχουν απομείνει μόνο κελύφη και δίκτυα. «…Η πόλη του μέλλοντος είναι ήδη υπό κατασκευή…». Αφήνουμε τη φράση του Κ. Δοξιάδη έτσι· έωλη και ημιτελή.