Κατά έναν τρόπο, που δεν μπορώ να εξηγήσω παρά μόνο να περιγράψω, «Η Δημοκρατία στην Αμερική», η νέα παραγωγή του Ρομέο Καστελούτσι την οποία φιλοξένησε το Φεστιβάλ Αθηνών, με πήγε πίσω, στο 2009, και στην τριλογία «Κόλαση, Καθαρτήριο, Παράδεισος». Τότε ήταν η «Θεία Κωμωδία» του Δάντη η έμπνευση για τον Ιταλό σκηνοθέτη, τώρα ο Αλέξης ντε Τοκβίλ και το ομότιτλο σύγγραμμα του 19ου αι. Καμία σχέση, προφανώς, τα έργα μεταξύ τους αλλά και οι συγγένειες που μπορεί να βρει κανείς ανάμεσα στα έργα και στην παράσταση προϋποθέτουν άλματα της λογικής. Εικαστικά, η παράσταση, μπορεί να παρέπεμπε σε πιο πρόσφατες του «τρομερού παιδιού της ιταλικής πρωτοπορίας» (σύμφωνα με τον αμήχανο χαρακτηρισμό με τον οποίο ξεμπερδεύουμε εύκολα με έναν 56χρονο, πλέον, δημιουργό και τα αδιέξοδά του· όμως με τις ιστορίες της «Δημοκρατίας στην Αμερική» ο Καστελούτσι επιστρέφει και σε τρία θέματα της δαντικής τριλογίας: στη γλώσσα της επικοινωνίας, στη θρησκεία και στην έννοια της κοινότητας – οικογένειας.
Η άποψη του Ιταλού σκηνοθέτη για τη «Θεία Κωμωδία» είχε αντίστροφη πορεία. Η Κόλαση ήταν το πιο φιλικό και τρυφερό τοπίο, ενώ το εξαιρετικά σκληρό στη σύλληψή του Καθαρτήριο (ένα μικρό αγόρι που βιάζεται από τον γεννήτορά του) οδηγούσε σε έναν Παράδεισο σκοτεινό, υγρό, χωρίς διέξοδο. Και οι τρεις εκδοχές –υποστηρίζει ο Καστελούτσι– βρίσκονται ανάμεσά μας. Και οι τρεις είναι σχηματισμοί του ανθρώπινου τοπίου. Στη «Δημοκρατία στην Αμερική» καλούμαστε να παρακολουθήσουμε, σε μια ανάστροφη πορεία, «τους σπόρους του νεότερου δημοκρατικού πολιτεύματος, πολύ πριν αυτό βλαστήσει και εξαπλωθεί στον δυτικό κόσμο» (σημείωμα στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ). Αντίστροφες διαδρομές, σε έναν κόσμο ακραίας θυσίας (η μητέρα στο ζευγάρι των πουριτανών – καλβινιστών (;), πουλάει το νεογέννητο για ελάχιστα τρόφιμα), η προσευχή δεν ανακουφίζει: «Ο θεός βρίσκεται σε άλλο κόσμο που δεν είναι ο κόσμος μας». Κριτική σε Εκείνον που δεν είναι «παρών» στην αφόρητη φτώχεια τους, σε μια καθημερινότητα που προσπαθεί να τραφεί από το «υγιές» μέρος μιας σάπιας πατάτας.
Αν η προσευχή είναι προσπάθεια επικοινωνίας, ανάγκη να αιτηθούμε ευλογία ή συγχώρεση, ο θυμός που εκστομίζεται και απευθύνεται «εκεί ψηλά» ποιον έχει αποδέκτη; Μήπως είναι και ο θυμός μια μορφή προσευχής; Ο Καστελούτσι ακροβατεί ανάμεσα στην πραγματικότητα και στη μεταφυσική, στήνοντας κόσμους με τις λέξεις, δίνοντας στις εικόνες το σχήμα των λέξεων και αντίστροφα. Ακραία εικονολάτρης και εξίσου ακραία εικονοκλάστης, μεταφέρεται από τη μια συνθήκη στην άλλη χρησιμοποιώντας σκηνικά φίλτρα. Μια κουρτίνα σαν μεμβράνη μέσα από την οποία τα πρόσωπα και τα δρώμενα αποκτούν ονειρικές διαστάσεις. Μιαν αχλύ που καθιστά το θέαμα άχρονο. Είναι η Αμερική του 19ου αιώνα; Η εικόνα απορροφάει τον θεατή χωρίς χρονικές συντεταγμένες.
Τι σημαίνει η λέξη «Democracy» και πόσες ακόμη λέξεις μπορούν να δημιουργηθούν από τον αναγραμματισμό της; Είναι το παιχνίδι του θιάσου στην έναρξη της παράστασης με τα πανό του «Democracy in America» να διαλύονται και να ανασυντίθενται σε πολλές, διαφορετικές, παραλλαγές. Στην «Κόλαση» του 2009, τον θεατή υποδεχόταν η λέξη INFERNO, γραμμένη ανάστροφα με μεγάλες, από νέον κατασκευές. Τι σημαίνουν αυτές οι λέξεις σήμερα; Ο Καστελούτσι επιδιώκει να καταστήσει τον θεατή «συνδημιουργό» της (κάθε) παράστασης, να τον προσελκύσει σε μια νέα δραματική εμπειρία.
Δεν ξέρω αν το κατορθώνει. Παρακολουθούμε πότε γοητευμένοι, πότε αμήχανοι, πότε διστακτικοί. Προσωπικά εκείνο που με γοητεύει, μου προκαλεί αμηχανία ή και δυσφορία, είναι ο ανοιχτός πόλεμος με τις λέξεις. Αυτή η διαρκής ανησυχία της γλώσσας και για τη γλώσσα που άλλοτε γίνεται παιχνίδι, άλλοτε κατάρα, άλλοτε προσευχή. Μια πορεία από την Κόλαση στον Παράδεισο και αντίστροφα. Οι λέξεις είναι πυρομαχικά σε έναν αγώνα επικοινωνίας και δημοκρατίας.