Τον τελευταίο καιρό, με αφορμή τις διάφορες πολιτικές αποφάσεις της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ έχει αναδειχτεί ως μείζον στοιχείο του αντιπολιτευτικού αφηγήματος η “αριστεία”. Το αφήγημα θέλει την κυβέρνηση να απεχθάνεται την αριστεία και να επιθυμεί την ισοπέδωση προς τα κάτω, όπως γίνεται σε όλες τις χώρες όπου επικρατεί ο παραδοσιακός σοσιαλισμός. Αυτό, λένε, συμβαίνει στο χώρο της παιδείας, στο χώρο της δημόσιας διοίκησης, στο χώρο της υγείας, οπουδήποτε μπορεί να έχει νόημα μια αξιολόγηση, μια ταξινόμηση μαθητών, φοιτητών, δασκάλων ή άλλων εργαζομένων σε καλούς ή κακούς.
Όσοι υποστηρίζουν αυτό το αφήγημα θεωρούν πως πρόκειται για θέμα ιδεολογικό και φιλοσοφικό. Εμείς υποστηρίζουμε ότι οι καλοί πρέπει να επιβραβεύονται, λένε. Αυτοί υποστηρίζουν ότι όλοι, καλοί και κακοί, πρέπει να είναι το ίδιο. Υπάρχουν διάφορα προβλήματα σ' αυτό το αφήγημα, αλλά το κυριότερο είναι ότι θέτει αντίπαλα ένα πράγμα που υπάρχει (μια κυβέρνηση που επιθυμεί σκόπιμα την ισοπέδωση προς τα κάτω) με κάτι που δεν υπάρχει και δεν υπήρξε ποτέ πραγματικά στην Ελλάδα. Σ' αυτή τη χώρα η "αριστεία" με τον τρόπο που αναφέρεται στο δημόσιο διάλογο ποτέ δεν ήταν μια ουσιαστική κοινωνική αξία. Ποτέ στην Ελλάδα δεν λειτούργησε αποτελεσματικά και καθολικά κάποιας μορφής αξιοκρατία, ούτε στο κράτος, ούτε στην οικονομία.
Σκεφτείτε για λίγο το πείραμα του πάρκινγκ.
Περάστε από ένα πάρκινγκ, ή από οποιοδήποτε μέρος όπου βρίσκονται παρκαρισμένα πολλά αυτοκίνητα. Εντοπίστε ανάμεσά τους τα πιο εντυπωσιακά και ακριβά αυτοκίνητα. Διαλέξτε ένα. Μετά, δοκιμάστε να φανταστείτε τον ιδιοκτήτη του. Τι δουλειά κάνει; Τι μόρφωση έχει; Πώς τον φαντάζεστε ως φυσιογνωμία, ως χαρακτήρα;
Αυτό είναι ένα χρήσιμο πείραμα το οποίο κάνω συχνά με φίλους και γνωστούς. Οι απαντήσεις δίνουν μια πολύ καλή εικόνα του πώς βλέπει κάποιος την ελληνική κοινωνία και τον τρόπο με τον οποίο αυτή είναι διαρθρωμένη. Για να μη σας τα πολυλογώ, οι απαντήσεις, παρ' όλες τις αναμενόμενες παραλλαγές, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο ιδιοκτήτης της Porsche ή του Range Rover είναι πιθανότατα κάποιας μορφής λαμόγιο. Οπωσδήποτε δεν έχει κερδίσει τα λεφτά του με αξιοκρατικό τρόπο, και πιθανότατα δεν τα έχει κερδίσει ούτε και με νόμιμο. Κάνω αυτό το πείραμα εδώ και δυο χρόνια περίπου. Μέχρι τώρα κανένας απολύτως δεν μου έχει απαντήσει ότι ο ιδιοκτήτης του αυτοκινήτου πιθανότατα είναι ένας αυτοδημιούργητος επιχειρηματίας που έχει δουλέψει σκληρά σε συνθήκες ελεύθερου ανταγωνισμού και έχει δημιουργήσει πλούτο και θέσεις εργασίας, ή κάτι τέτοιο.
Ο λόγος, βεβαίως, είναι το ότι, όπως είπαμε, στην ελληνική οικονομία κατά κανόνα δεν υπάρχει αξιοκρατία. Στο ελληνικό "σύστημα" δεν υπάρχει αξιοκρατία. Δεν προκόβουν "οι καλύτεροι". Στη χώρα μας κυριαρχούν συντεχνίες, δημόσιοι υπάλληλοι και μια επιχειρηματικότητα η οποία -ας μην κοροϊδευόμαστε- είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό κρατικοδίαιτη. Η κοινωνική κινητικότητα είναι ελάχιστη -ένα παιδί φτωχών γονιών πιθανότατα θα γίνει και το ίδιο φτωχό. Το σύστημα δεν είναι φτιαγμένο για να διευκολύνει ή έστω να ενθαρρύνει τους ταλαντούχους, τους έξυπνους, τους καπάτσους ή τους εργατικούς να ανεβαίνουν, να κερδίζουν περισσότερα, να δημιουργούν, να αναδεικνύονται μέσα σε ένα εργασιακό και επιχειρηματικό πλαίσιο δικαιοσύνης και διαφάνειας.
Όλα αυτά ένα μέρος του στρατοπέδου της "αριστείας" μοιάζει να μην τα λαμβάνει υπ’ όψιν. Συμπεριφέρονται σαν να υπερασπίζονται κάτι που οι ιδεοληψίες του ΣΥΡΙΖΑ απειλούν -μα δεν υπάρχει τίποτε να απειλήσει κανείς. Το πελατειακό κράτος, η κρατικοδίαιτη οικονομία, τα οργανωμένα συμφέροντα κάθε είδους και μεγέθους έχουν εξασφαλίσει ότι η "αριστεία" όπως την εννοούν στην πραγματική Ελλάδα δεν έχει ιδιαίτερη σημασία.
Κι αυτό είναι κάτι που οι πολίτες το γνωρίζουν πολύ καλά -είναι, άλλωστε, συνυπεύθυνοι στη διαμόρφωση και τη διατήρηση αυτού του συστήματος. Σε έρευνα της διαΝΕΟσις πέρυσι ρωτήσαμε να μας πουν ποιο είναι το σημαντικότερο που χρειάζεται για να “επιτύχει κάποιος στην Ελλάδα” και το 43,5% απάντησαν “να διαθέτει μέσο”. Ήταν η πρώτη σε δημοφιλία απάντηση με μεγάλη διαφορά. Φιλοσοφικά και κοινωνικά η πραγματική αντίληψη για την αριστεία στη χώρα μας περιορίζεται στις ακαδημαϊκές επιδόσεις των νέων, οι οποίες επ’ ουδενί δεν θεωρούνται μοναδική ή και η σημαντικότερη προϋπόθεση για την επαγγελματική και οικονομική τους επιτυχία και ανέλιξη. Το όραμα της ελληνικής οικογένειας προτάσσει το βόλεμα (στην οικογενειακή επιχείρηση, στο δημόσιο, οπουδήποτε) και βασίζεται περισσότερο σε κοινωνικούς παράγοντες και στις γνωριμίες.
Κατά συνέπεια η διαρκής επίκληση της αριστείας λες και πρόκειται για αυταπόδεικτη κοινωνική και οικονομική αξία μοιάζει κάπως άστοχη, αν όχι αφελής. Και όσοι υιοθετούν αυτό το αφήγημα μοιάζουν να κάνουν αντιπολίτευση στη χώρα που θα ήθελαν να έχουν, και όχι σ’ αυτήν που έχουν πραγματικά.