Το 2016 οι πολίτες των ΗΠΑ έφεραν στην προεδρία κάποιον που ουσιαστικά δεν ανήκε σε κανένα κόμμα. Το ίδιο έπραξαν και οι πολίτες της Γαλλίας το 2017. Οι λόγοι μπορεί να ήταν διαφορετικοί, έχουν όμως ένα κοινό: τα πολιτικά κόμματα είναι ένας παρωχημένος θεσμός. Οι οικονομικές, κοινωνικές και γεωπολιτικές καταστάσεις δεν είναι πια δυνατόν να αντιμετωπίζονται μόνο από μια οπτική γωνία. Για τα οικονομικά ένας πολίτης μπορεί να θεωρεί ότι οι παρούσες συνθήκες απαιτούν μια φιλελεύθερη πολιτική και για τα κοινωνικά, όπως π.χ. η σχέση Πολιτείας και Εκκλησίας, μια πλουραλιστική ίσως και ριζοσπαστική πολιτική. Ο αδελφός του μπορεί να πρεσβεύει το αντίθετο. Ομως και οι δυο έχουν το ίδιο πρόβλημα: δεν υπάρχει κόμμα που να ανταποκρίνεται στο σύνολο των προτιμήσεών τους. Η λύση είναι η επιστροφή στη δημοκρατία των Αθηνών του 5ου αιώνα π.Χ.: ο πολίτης ψηφίζει για κάθε σοβαρό θέμα, δεν εκχωρεί αυτό το δικαίωμα στον βουλευτή (και μέσω αυτού στο κόμμα). Η μετάβαση από την αντιπροσωπευτική στην άμεση δημοκρατία δεν είναι, βέβαια, απλή, είναι όμως τεχνολογικά εφικτή.
Αν το κόμμα είναι μια παρωχημένη αντίληψη, τι μπορεί να πει κανείς για την κομματικοποίηση; Κάποτε παρομοίασα την καθ’ ημάς πολιτικοποίηση με ακροβασία πάνω σε ένα σχοινί που είναι τεντωμένο πάνω από ένα βόθρο, τον βόθρο της κομματικοποίησης. Πρόκειται ασφαλώς για μια υπερβολική αλλά χρήσιμη παρομοίωση. Γιατί πολιτικοποίηση και κομματικοποίηση αποτελούν ένα επικίνδυνο μείγμα; Ο νους μας πάει αυτομάτως στο ατομικό συμφέρον και ό,τι φρικτό ακολουθεί: τη διαφθορά, την προώθηση του ανάξιου, κτλ., κτλ. – ο κατήφορος δεν έχει τέλος. Ολα αυτά συνιστούν τον «βόθρο» της κομματικοποίησης. Το πρόβλημα είναι σύμφυτο με τη δημοκρατία, υπήρχε και στην αρχαία Αθήνα. Το βρίσκουμε και στις σημερινές δημοκρατίες που προσπαθούν να το ελέγξουν με αυστηρές νομοθεσίες. Η κομματικοποίηση προσφέρει «ευκαιρίες». Μόνο που αυτές είναι πιο πολλές και πιο εύκολες όταν δείχνουν προς τον κατήφορο παρά τον ανήφορο. Σε μια χώρα όπου οι θεσμοί γίνονται κομπολόι στα χέρια των κομμάτων, η ισορροπία πάνω στο σχοινί γίνεται πολύ δύσκολη.
Σε μια κοινωνία περισσότερο επιρρεπή στην αντιλογία παρά στη συμφωνία, στην έριδα παρά στη συμφιλίωση, στην καχυποψία παρά στην εμπιστοσύνη, τα μειονεκτήματα της κομματικοποίησης είναι εκ των πραγμάτων πολύ μεγαλύτερα από τα οποιαδήποτε πλεονεκτήματα. Πάλι, τα παραδείγματα είναι τόσο πολλά που περιττεύει κάθε σχόλιο. Θέλετε να πάμε λίγο πιο πέρα; Ας δεχθούμε ότι η κομματική διαφθορά περιορίζεται (από την υπερίσχυση του νόμου ή για κάποιον άλλο λόγο) και ας υποθέσουμε ότι γινόμαστε λιγότερο συγκρουσιακοί. Πάλι η κομματικοποίηση αποτελεί μια εθνικά επιζήμια κατάσταση, ιδιαίτερα για μια μικρή χώρα. Απορώ λοιπόν όταν τα κόμματα επαίρονται για τις χιλιάδες των μελών τους και κάνουν το παν να τις αυξήσουν. Για την Ελλάδα του σήμερα και με τη σημερινή τεχνογνωσία, χίλια (έστω δυο χιλιάδες) μέλη αρκούν για όλες τις ανάγκες ενός κόμματος, ακόμα κι όταν έρθει στην εξουσία. Ομως χίλια μέλη που θα είναι αυστηρά επιλεγμένα, υπό συνεχή αξιολόγηση και ανανέωση. Εμείς οι πολλοί μπορούμε και πρέπει να υπηρετούμε την κοινωνική πολυχρωμία και να αποστρεφόμαστε την κομματική μονοχρωμία, να είμαστε πολιτικοποιημένοι χωρίς να είμαστε κομματικοποιημένοι. Υπάρχουν χίλιοι τρόποι να το κάνουμε. Και όσο περισσότεροι είμαστε τόσο το καλύτερο – για τη χώρα και για τα κόμματα.
* Ο κ. Λευτέρης Ζούρος είναι ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.