Στο διάλειμμα της προβολής του «Τελευταίου σημειώματος» του Παντελή Βούλγαρη θυμήθηκα το διάλειμμα της «Μικράς Αγγλίας». Και τότε είχα αναρωτηθεί γιατί στην Ελλάδα είναι τόσο δύσκολο να γραφτεί σενάριο με κανονικούς διαλόγους, απαλλαγμένους από λογοτεχνικούς λυρισμούς, πιο σύγχρονο, πιο γρήγορο. Οπως προκύπτει, απλώς πέφτω συστηματικά στην παγίδα που στήνει ο Βούλγαρης (και η Καρυστιάνη) στους πιο ανυπόμονους θεατές. Στη «Μικρά Αγγλία» η ελαφρότητα του πρώτου μέρους είναι η νηνεμία στο μάτι ενός κυκλώνα που μετά συνεπαίρνει τα πάντα, φυσικά και τον θεατή. Στο «Τελευταίο σημείωμα» ο αργός βηματισμός της αρχής είναι το βασανιστικό πράσινο μίλι που η απόληξή του φέρνει τους ήρωες ενώπιον του εκτελεστικού αποσπάσματος των ναζί στην Καισαριανή και ταυτόχρονα τους θεατές μπροστά σε έναν δυσθεώρητο πήχυ αξιοπρέπειας, αντιμέτωπους με τους δικούς τους αμείλικτους φόβους και την τρομακτική επίγνωση ότι ξεχνάμε.
Το βέβαιο είναι ότι ο Βούλγαρης δεν ξέχασε ποτέ τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη και τους άλλους 199 κομμουνιστές (οι περισσότεροι από τους οποίους ήσαν κρατούμενοι χρόνια πριν, επί Μεταξά) που εκτελέστηκαν την Πρωτομαγιά του ’44 στο Σκοπευτήριο Καισαριανής ως αντίποινα για τη δράση του ΕΛΑΣ.
Σε μια μεγαλειώδη δε σκηνή ακούγονται ένα ένα τα ονόματά τους από τα μεγάφωνα του στρατοπέδου, σαν την καμπάνα που αντηχεί για να υπενθυμίσει.
Απαραίτητο το σήμαντρο στην εποχή του χυλού και της ισοπέδωσης. Συμπτωματικά, τις ημέρες που έβγαινε η ταινία στις αίθουσες, ο αντιπρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας Αδωνις Γεωργιάδης, στην ομιλία του σε εκδήλωση της τοπικής οργάνωσης Φιλοθέης-Ψυχικού της Ν.Δ., επέμενε ότι «οι κομμουνιστές δεν πολέμησαν ποτέ τους ναζί, μην ντρέπεστε να το πείτε» (για να καταχειροκροτηθεί από το κοινό), μια ναζιστική ομάδα κατατρομοκρατούσε παιδιά που τόλμησαν να σηκώσουν την ελληνική σημαία στην επέτειο του ΟΧΙ και μέρος του αριστερού ακροατηρίου γοητευόταν από τους τραμπουκισμούς του «Ρουβίκωνα».
Λίγο πριν από το τέλος, κατά τη μεταγωγή τους με καμιόνια από το Χαϊδάρι στην Καισαριανή, οι 200 αγωνιστές πετούσαν στον δρόμο σημειώματα γραμμένα σε χαρτάκια ή ύφασμα για τους δικούς τους. Κάποια ίσως δεν βρήκαν ποτέ τον προορισμό τους, κάποια μπορεί πια να έχουν χαθεί ή άλλα να έχουν πια ξεφτίσει. Είναι σημαντικό ότι το «Τελευταίο σημείωμα» του Παντελή Βούλγαρη δεν μπορεί να σβηστεί.