Πολλές φορές έχουμε την αίσθηση ότι ζούμε ένα ανέκδοτο. Ή ότι ζούμε σε μια χώρα-ανέκδοτο. Πολλές φορές έχουμε δίκιο. Ωστόσο, σκεφτόμουν πόσο διαφορετική βαρύτητα έχει η έννοια ανέκδοτο σε απολυταρχικές χώρες. Για παράδειγμα, χθες παρουσιάστηκε στο βιβλιοπωλείο Free Thinking Zone ένα ιδιαίτερο βιβλίο με τον τίτλο «Η πίπα του Στάλιν και άλλα (αντι)σοβιετικά ανέκδοτα» του ιστορικού Γιώργου Τσακνιά (το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη).
Ο Τσακνιάς είναι ρωσομαθής και αυτό έχει τη σημασία του στην έρευνα και στην επεξεργασία ενός τεράστιου, πρωτότυπου υλικού από ρωσικά αρχεία, μικρό δείγμα του οποίου οι αναγνώστες του «Τέχνες και Γράμματα» της κυριακάτικης «Κ» είχαν την ευκαιρία να πάρουν μια καλή (αποκλειστική) γεύση σε σχετικό άρθρο του ίδιου του συγγραφέα (Οταν η ΕΣΣΔ είχε γίνει ανέκδοτο, 24.9.2017).
Το υλικό αυτό απαρτίζεται από ανέκδοτα που διέδιδαν μεταξύ τους όσοι βίωσαν τον σταλινικό τρόμο – αλλά και ο ίδιος ο Στάλιν! Οπως τόνισε στην παρουσίαση του βιβλίου, χθες, σε καίρια παρέμβασή του ο ιστορικός Δημήτρης Δημητράκος, ο ίδιος ο «πατερούλης» εμπνεύστηκε και διέδωσε το ανέκδοτο από το οποίο προέρχεται ο τίτλος του βιβλίου του Τσακνιά: Επειτα από επίσκεψη εργατών από τα Ουράλια, ο Στάλιν χάνει την πίπα του. Δίνει εντολή στον Μπέρια να ανακρίνει τους εργάτες προτού φύγουν από το Κρεμλίνο, στο μεταξύ όμως βρίσκει την πίπα του, οπότε τηλεφωνεί ξανά στον Μπέρια για να του ανακοινώσει να μην κάνει τίποτα. «Είσαι σίγουρος; Διότι εδώ έχουν ήδη ομολογήσει», απαντά ο Μπέρια.
Κάθε κοινωνία έχει ανέκδοτα για τους πολιτικούς και τους ηγέτες της. Σκεφτόμουν ανάλογα ανέκδοτα που κυκλοφορούν στη Δύση· στις ΗΠΑ μάλιστα, οι πρόεδροί της γίνονται συχνά στόχος σάτιρας, επώνυμης αλλά και ανώνυμης. Σκέφτομαι ότι στις δυτικές δημοκρατίες οι πολίτες μπορεί να έλεγαν ανέκδοτα για την αδικία, για τη διαφθορά, για την ανικανότητα και για τα ψέματα, ακόμα και για τη γελοιότητα ενός προσώπου. Αλλά στις χώρες του λεγόμενου «υπαρκτού» την εποχή που μεσουρανούσε ο Στάλιν, οι απλοί πολίτες εμπνέονταν τα ανέκδοτά τους από τον τρόμο τους. Μπορεί η διαφορά να μοιάζει μικρή, λεπτή, είναι όμως αβυσσαλέα.
Είναι ένας τρόπος να ξορκίσεις το κακό, τον τρόμο που σου παγώνει το αίμα. Ισως γι’ αυτό οι άνθρωποι σπάνια λέμε ανέκδοτα σε γάμους, ενώ αντίθετα στις κηδείες και στα νοσοκομεία τού δίνουμε και καταλαβαίνει.
Το πολιτικό προσωπικό της δικής μας χώρας προσφέρεται για ωραία ανέκδοτα. Στην εποχή των κοινωνικών μέσων, παρά την τοξικότητα, το καλό χιούμορ περισσεύει. Χθες, στο βιβλιοπωλείο της Σκουφά, κάποιος από το κοινό ανέφερε ότι με το που «έσκασε» το θέμα της Νοβάρτις, την επομένη κιόλας, μια ανάρτηση στο Διαδίκτυο έλεγε: «Βρήκαμε την ιδανική ονομασία: Νοβάρτις Μασεντόνια». Μ’ ένα σμπάρο, δυο τρυγόνια δηλαδή. Μέσα στη γενική κατήφεια και στην πίεση, ένα γέλιο θα μας σώσει. Εδώ έσωζε τα θύματα του Στάλιν από την τρέλα.