«Και δεσπότις ενήν τις αιδώς, δι’ ην δουλεύοντες τοις τότε νόμοις ζην εθέλομεν», Πλάτων, Νόμοι, βιβλίο Γ΄. Απλοελληνιστί: «Και υπήρχε ανάμεσά μας ένας άρχοντας, η αιδώς, χάρη στην οποία θέλαμε να ζούμε υπηρετώντας τους τότε νόμους». Απλή απόδοση προς αποφυγή παρεξηγήσεων. Ο Πλάτων αναφέρεται στο αρχαίο πολίτευμα της Αθήνας, πριν από την επικράτηση της δημοκρατίας που, όπως θα γράψει λίγο παρακάτω ξεπέφτει σε «θεατροκρατία», κοινώς οχλοκρατία. Η λέξη θέατρο στον Πλάτωνα σημαίνει το κοινό και όχι το σύνολο της παράστασης που εμείς σήμερα ονομάζουμε θέατρο.
Οπως περιγράφει λίγο πιο κάτω στο ίδιο βιβλίο ο Πλάτων, όταν ο Ξέρξης πέρασε τον Αθω, οι Αθηναίοι φοβήθηκαν ότι θα μείνουν αβοήθητοι, όπως δέκα χρόνια πριν με την εκστρατεία του Δάτη. Είχαν μόνον τους εαυτούς τους και τους θεούς τους. Ο φόβος του εισβολέα ενέπνευσε: «Εις ημάς αυτούς σφόδρα φιλία» – ε, αυτό δεν χρειάζεται απόδοση, είναι καθαρεύουσα. Ο φόβος του εισβολέα που τους εμπνέει να συνδεθούν ακόμη περισσότερο μεταξύ τους, με αποτέλεσμα ο φόβος του εισβολέα να καλυφθεί από τον φόβο της αιδούς. Αιδώς ή νόμος, αυτή εμψύχωσε τους Αθηναίους και αυτή τους οδήγησε στη Σαλαμίνα. Αιδώς, «ης ο δειλός ελεύθερος και άφοβος».
Οι Αθηναίοι νίκησαν στη Σαλαμίνα χάρη στην αιδώ που αισθάνονταν ο ένας για τον άλλον; Ηταν, πάντως, η βασική τους διαφορά από τους εισβολείς, τους Πέρσες. Ευτυχώς για εμάς. Διότι έτσι η ναυμαχία της Σαλαμίνας δεν ενδιαφέρει μόνον τους ιστορικούς του Πολεμικού Ναυτικού, αλλά ολόκληρο τον πολιτισμό μας.
Διαβάζεις τρεις σελίδες Πλάτωνα και ανασαίνεις από τη ρύπανση του περιβάλλοντος. Και μη μου πείτε ότι δεν συγκινείσθε όταν διαβάζετε ένα κείμενο που γράφτηκε τον 4ο π.Χ. αιώνα -θεωρείται το τελευταίο του έργο με εξαίρεση τον Κριτία- και ανακαλύπτετε όχι μόνον λέξεις που έχουν παραμείνει αναλλοίωτες αλλά και καταστάσεις του ανθρωπίνου σύμπαντος που σας είναι οικείες. Εγώ, πάντως, συγκινούμαι. Από τι είναι φτιαγμένος αυτός ο πολιτισμός που προέβλεψε τη δική μου ύπαρξη από το βάθος του χρόνου και φρόντισε να καταγράψει τις μαρτυρίες της ζωής του για να μπορεί να συνομιλεί μαζί μου;
Και πας λίγο παρακάτω, διότι ο Πλάτων είναι και μέγας αφηγητής εκτός των άλλων, και πέφτεις στη λέξη αναίδεια. Και λες σιγά τα ωά, την ξέρω, τη ζω κάθε μέρα. Γαϊδούρι ο ένας, γαϊδούρι κι ο άλλος, ίνα αποδείξουν ότι το τετράποδο πρότυπό τους είναι συμπαθέστερο και ευγενέστερο των μιμητών του. Οπου, όμως, οι κίονες του κόσμου σου αρχίζουν και τρεκλίζουν. Αν είσαι Σαμψών, κοιτάς το κούρεμά σου. Αν όμως δεν είσαι, βάζεις τις φωνές. Διότι εσύ αγαπητέ είχες μάθει ότι η αναίδεια σηματοδοτεί θάρρος ψυχής και έρχεται αυτός ο Πλάτων και σου λέει ότι είναι δειλία. «Αναίδεια», έλλειψη αιδούς. Οπου ο φόβος της αιδούς ενέπνευσε τους Αθηναίους στη Σαλαμίνα.
Και τώρα για εμάς εδώ να πούμε. Είμαστε μια αναιδής κοινωνία. Χοχοχό. Ας το πάρουμε απόφαση. Τη συνοχή της δεν τη χρωστά στην αιδώ που της εμπνέουν οι νόμοι. Το φαινόμενο δεν είναι σύγχρονο και το ψυχικό σύνδρομο δεν είναι αμελητέο. Πλην, όμως, στην παράλληλη ζωή που είχαν οι κάτοικοι αυτής της χώρας με το κράτος τους, είχαν επινοήσει μηχανισμούς αποκατάστασης της αιδούς. Η διαμάχη μετά τον Εμφύλιο αυτή διεκδίκησε. Οι μεν απηύθυναν την αιδώ στους νικητές τους και οι δε να αισθάνονται αιδώ επειδή νίκησαν. Το αποτέλεσμα είναι η ηγεμονία της αναίδειας, του κατά Πλάτωνα χαρακτηριστικού των δειλών.
Ζούμε σε καθεστώς δημοκρατικής αναίδειας. Η ελληνική κοινωνία μπορεί να μην αισθανόταν αιδώ απέναντι στους νόμους και την εφαρμογή τους. Το αίσθημα, όμως, της «αιδούς» που προκαλούσε η κοινότητα, ο διπλανός σου, ο απέναντί σου, της χάραζε τα όρια. Η «δημοκρατική αναίδεια», που στοχεύει στην υπονόμευση της πίστης προς τον διπλανό σου, τα έχει καταργήσει. Διότι περί αυτού πρόκειται. Η «δημοκρατική αναίδεια» δεν στρέφεται εναντίον των θεσμών. Απευθύνεται σε όσους επένδυαν ακόμη στην έστω υποβαθμισμένη αξία τους.
«Novartis; Πρωθυπουργοί, υπουργοί και λοιποί». Η χοντρολαγνεία των Πολάκηδων τα λέει έξω απ’ τα δόντια. Το πρώτο θύμα του πανικού είναι η αιδώς. Οσο για την αναίδεια, αυτή μένει να την απολαύσουν, όσοι ζωντανοί.