Γιατί πέφτουμε τόσο εύκολα στην παγίδα των ψεύτικων ειδήσεων; Διότι με έναν τρόπο αγγίζουν τη μεροληψία μας, έλεγαν έως τώρα οι επιστήμονες. Μια νέα μελέτη ωστόσο έδειξε ότι η επιτυχία τους δεν έχει να κάνει τόσο με τις προκατασκευασμένες απόψεις και προκαταλήψεις μας όσο με την απροθυμία μας να σκεφτούμε.
Η αυτόματη σκέψη επιτρέπει γρήγορες, ακόπιαστες αποφάσεις, με σημαντική οικονομία νοητικών δυνάμεων. Ταχεία εξαγωγή συμπερασμάτων χωρίς την παραμικρή αμφισβήτηση. Αυτή μας η τάση να μην πολυβασανίζουμε τα πράγματα ευθύνεται για τον εντυπωσιακό αντίκτυπο των ψευδών ειδήσεων, υποστήριξαν προ ημερών δύο κορυφαίοι μελετητές, πανεπιστημιακοί καθηγητές, οι Ντέιβιντ Ραντ (MIT, ΗΠΑ) και Γκόρντον Πένικουκ (Regina, Καναδάς). Τριών ειδών ειδήσεις περιελάμβαναν τα γνωστικά τεστ στα οποία υπέβαλαν 3.000 εθελοντές: αληθινές, ψεύτικες που ταίριαζαν με τις πολιτικές τους πεποιθήσεις και ψεύτικες που ήταν αντίθετες προς αυτές. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι όσοι σκέφτονταν περισσότερο ξεχώριζαν ευκολότερα τις αληθινές από τις ψευδείς ειδήσεις, ανεξάρτητα από το αν αυτές συμφωνούσαν με τις απόψεις τους. Αντιστρόφως, όσοι σκέφτονταν λιγότερο έτειναν να πιστεύουν οτιδήποτε διάβαζαν, και πάλι ανεξάρτητα από το αν ταίριαζαν με τα πιστεύω τους.
«Πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα καχύποπτοι απέναντι στις πολύ ωραίες, εξαιρετικά διασκεδαστικές ιστορίες», είχε πει πρόσφατα σε ΤEDx ο Αμερικανός καθηγητής Οικονομικών Τάιλερ Κόουεν. «Οι ιστορίες που αφορούν τις πολύπλοκες, αθέλητες συνέπειες των ανθρώπινων ενεργειών συνήθως δεν είναι γοητευτικές και δεν τις επιλέγουμε από διανοητική οκνηρία». Και συμβούλευσε: «Να είστε περισσότερο ανοιχτοί στο πολύπλοκο, σε υποθέσεις με ατέλειες, όπου δεν είναι όλα τακτοποιημένα». Οι ιστορίες πληρούν τη ζωή και ρίχνουν γέφυρες στους άλλους, όμως ενδέχεται να είναι κίβδηλες όταν είναι υπερβολικά λαμπρές, κατέληξε. Γρήγορες επικοινωνίες, συνεχής εναλλαγή εντυπωσιακών εικόνων και συμβάντων, αδιάκοπο κεραυνοβόλημα από συνταρακτικές ειδήσεις, ελάχιστη έως μηδενική διανοητική επεξεργασία δεδομένων, όλο και λιγότερη ενσυναίσθηση, όλο και μεγαλύτερη πόλωση των πνευμάτων, όλο και πιο εντατικό το κυνήγι φανταστικών ενόχων. Μονόπλευρες σκέψεις, αυταρχικές πρακτικές, μικρή ενσυναίσθηση. Μια νέα υπνοβασία.
Λένε οι επαΐοντες των ανθρωπιστικών επιστημών ότι είναι σε διαρκή υποχώρηση τα εκπαιδευτικά πρότυπα που καλλιεργούν την αυτοεξέταση, τον αυτοπροσδιορισμό, τις σωκρατικές –θα λέγαμε– μεθόδους, τον διάλογο, την αμφιβολία, την ορθολογική επιχειρηματολογία. Οτι απουσιάζει μια κουλτούρα δημόσιας διαβούλευσης για τον έλεγχο των ταχέως ανερχόμενων «αυθεντιών», των δημαγωγών και των κοινωνικών συρμών. Ενα σύστημα που να καλλιεργεί την ευθύνη για την τύχη όλων μας και παράλληλα να ενισχύει τη διάθεση να αναζητούμε πνευματικά αντίδοτα στη μοιρολατρική παραίτηση που γεννά η κρίση.
Η κρίση αποκάλυψε τη μικρή μας γνώση για την πραγματική μας κατάσταση και έπληξε την αυτάρεσκη ψευδαίσθηση ότι κατέχουμε τα πάντα. Ματαίωση, αίσθημα διεξόδου, αγωνίες, σαστίσματα, πόνος. Αποκομμένοι από ένα κάποιο μέλλον, το μόνο που διατηρούμε από τις επιθυμίες μας είναι η διατύπωσή τους. Ετσι οι ιλαροτραγικές ψευδείς ειδήσεις, η λάμψη που η σύγχυση έχει επιθέσει πάνω σε ευτελή ζητήματα, έρχονται να τέρψουν και να ανακουφίσουν. Η διανοητική τεμπελιά χαλαρώνει. Δεν είναι η ανέμελη ανία των καιρών της ωριμότητας, αλλά μια ηθελημένη τύφλωση ως αντίδοτο στον φόβο – ζούμε στην εποχή του φόβου, για την οικονομία, το περιβάλλον, την τρομοκρατία. Και αναπτύχθηκε μια «ειδωλολατρία», όπως έλεγε ο Ουμπέρτο Εκο, της απόλυτης έκφρασης του λόγου. Που δεν βοηθάει στη διάκριση ανάμεσα στο ορθό και το εσφαλμένο, στο αληθές και στο ψευδές, στο ουσιώδες και στο ασήμαντο – μόνο η αναζήτηση έξω από δογματικές μονοφωνίες, ακόμη και μέσα σε αντίπαλες σκέψεις, το κάνει.
Ομως εμείς επιλέγουμε τις φυγοστρατίες από την πνευματική εγρήγορση. Και αφηνόμαστε να αγαπάμε και να μισούμε, να απολαμβάνουμε και να υποφέρουμε, πάνω σε αναιμικά θεμέλια.