Ένα από τα πράγματα που έχουν αλλάξει στον τρόπο που σκέφτονται πολλοί Έλληνες πολίτες στα χρόνια της κρίσης δεν έχει να κάνει καθόλου με την κρίση καθαυτή, αλλά με τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούν τα τελευταία χρόνια. Το ίδιο πράγμα έχει αλλάξει τον τρόπο που σκέφονται πολλοί άνθρωποι σε όλες τις χώρες του κόσμου. Είναι μια αλλαγή που δεν έχει γίνει απόλυτα αντιληπτή, ούτε έχει αναλυθεί όσο θα έπρεπε. Αλλά είναι υπαρκτή, και οι συνέπειές της είναι πολλές και περίπλοκες και αγγίζουν πολλές εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Να ένα παράδειγμα.
Πριν από λίγες εβδομάδες ο δημοφιλής αμερικανός σκηνοθέτης Τζέιμς Γκαν απολύθηκε από την επόμενη ταινία που ετοίμαζε για το στούντιο της Marvel επειδή ήρθαν στη δημοσιότητα κάποια tweets που είχε γράψει την τριετία 2009-2012. Επρόκειτο για κακόγουστα αστειάκια γραμμένα ειδικά για να προκαλέσουν, ανοησίες με θέματα βιασμούς, παιδοφιλία, και άλλα πράγματα με τα οποία δύσκολα κάνει κανείς πλάκα. Ούτε αστεία είναι, ούτε ευφάνταστα, και ασφαλώς κάποιος μπορεί να χαρακτηρίσει την αισθητική τους αποκρουστική, ωστόσο το ότι έχασε ο άνθρωπος τη δουλειά του σχεδόν 10 χρόνια αργότερα εξαιτίας τους και παρά το ότι ο ίδιος τα αποκυρήσσει σήμερα, προκαλεί εύλογες σκέψεις για τη φύση των social media ως μέσο έκφρασης, αλλά και για άλλα θέματα, όπως για το πώς αλλάζουν οι άνθρωποι, αν αλλάζουν.
Το ότι οι πολίτες δεν είναι πια απλοί καταναλωτές ιδεών, απόψεων και ειδήσεων, αλλά δημιουργοί και πολλαπλασιαστές δεν είναι πια καινούριο φαινόμενο. Ήταν καινούριο και ενδιαφέρον και συναρπαστικό στις αρχές της δεκαετίας που διανύουμε. Πλέον είναι μια καλά κατοχυρωμένη πραγματικότητα, και πολλοί από εμάς έχουμε πια χτίσει σχεδόν μια δεκαετία παραγωγής τέτοιου (κυρίως γραπτού, αλλά και οπτικοακουστικού) περιεχομένου. Τι είναι όλα αυτά που γράφουμε και μοιραζόμαστε στο ίντερνετ; Ποιον εαυτό μας αντανακλούν; Απεικονίζουν πρόσκαιρες, εφήμερες ιδέες, ή χαρτογραφούν το ποιοι είμαστε ως άνθρωποι διαχρονικά;
Σε ένα πρώτο επίπεδο αυτό το θέμα έχει ενδιαφέρον όταν κάποιος παρακολουθεί τι γράφουν επαγγελματίες μπουρδολόγοι, όπως οι πολιτικοί. Τις παλιές εποχές οι κωλοτούμπες, τα ψέματα και τα “θα” καταγράφονταν από τις εφημερίδες και, όπως οι εφημερίδες, πετιούνταν, σκίζονταν, ξεχνιούνταν. Σήμερα για οτιδήποτε συμβαίνει στη χώρα μας υπάρχει ένα tweet ή ένα βιντεάκι στο YouTube που δείχνει τον πρωθυπουργό, ή τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας, ή τον ευρωβουλευτή Δ. Παπαδημούλη (που για κάποιο λόγο έχει ιδιαίτερη έφεση σ’ αυτά) από λίγα χρόνια νωρίτερα στο οποίο έλεγαν ακριβώς τα ανάποδα. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και με το Ντόναλντ Τραμπ, ή και με οποιονδήποτε άλλο καιροσκόπο και/ή απατεώνα βρέθηκε στην πολιτική και έχει έντονη online παρουσία. Αυτό προφανώς έχει μία χρησιμότητα για να αποκαλύπτονται τα πολυάριθμα ψέματά τους και η υποκρισία τους, μολονότι ως φαινόμενο μοιάζει να μην έχει και σημαντικές συνέπειες για τους ίδιους, πέραν της περαιτέρω γενικής απαξίωσης της πολιτικής και των αντίστοιχων θεσμών της.
Ταυτόχρονα, όμως, το ίδιο φαινόμενο αφορά και οποιονδήποτε έχει έντονη παρουσία στα social media για μεγάλο χρονικό διάστημα. Από τότε που φτιάχτηκε το Facebook, το Twitter και το YouTube οι άνθρωποι άρχισαν με κάποια αφέλεια και κάποια άγνοια κινδύνου να τα γεμίζουν με σκέψεις, καλαμπούρια, γνώμες και οτιδήποτε άλλο τους ερχόταν στο μυαλό, χωρίς υστεροβουλία μεν, αλλά και χωρίς πολλή σκέψη. Σιγά σιγά άρχισε να μπαίνει μέσα και ο ναρκισσισμός, και μια κάποια επίγνωση -έστω και υποσυνείδητη-, ότι σ’ αυτά τα μέσα ο καθένας χτίζει μια σε κάποιο βαθμό εικονική περσόνα, υποδύεται έναν ρόλο τον οποίο το μέσο απαιτεί να υπηρετεί πιστά (για να συνεχίσουν να έρχονται τα likes). Κι έτσι φτάσαμε να έχουμε εκατοντάδες χιλιάδες συμπολίτες μας που αφιερώνουν μεγάλο μέρος της ημέρας και της φαιάς ουσίας τους για να τροφοδοτούν αυτούς τους ρόλους. Φυσικά αυτό έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται και επεξεργάζονται τα πράγματα. Αλλιώς σχηματοποιείς ιδέες και απόψεις όταν είσαι παθητικός δέκτης όσων γράφει η εφημερίδα και όσων λένε οι ειδήσεις των 9, και αλλιώς όταν καταναλώνεις σκέψεις και ιδέες άλλων (όχι μόνο ειδικών ή επαγγελματιών), με σκοπό να γράψεις ένα πετυχημένο και διεισδυτικό Facebook post που θα μαζέψει πολλά likes από τους φίλους. Η πράξη φαίνεται να αποδεικνύει ότι αυτός ο νέος τρόπος επεξεργασίας την πραγματικότητας δεν έχει οδηγήσει σε κάτι συνολικά θετικό για τις ανθρώπινες κοινωνίες, ίσα ίσα, αλλά πάντως πρόκειται για μια μεγάλη και σημαντική διαφοροποίηση. Η φύση της είναι άξια μελέτης και ανάλυσης.
Το άλλο ερώτημα όμως που τίθεται είναι το τι γίνεται παρακάτω. Καθώς σήμερα κόσμος απολύεται για πράγματα που έγραφε στα social media πριν από μια δεκαετία, αναπόφευκτα θα περιμένει κανείς μια αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο τα αντιμετωπίζουμε. Μια ωρίμανση. Η αθωότητα και η αφέλεια πλέον γίνονται επικίνδυνες. Θεωρητικά (κι αυτή είναι η κρίσιμη λέξη εδώ -θεωρητικά), όσο περνάει ο καιρός, όλο και περισσότεροι θα αρχίσουν να προσέχουν λίγο περισσότερο τι ανεβάζουν. Μια βαθύτερη συνειδητοποίηση του τι είναι δημόσιος λόγος και ποιες είναι οι ευθύνες όσων τον παράγουν, οποιοιδήποτε κι αν είναι, μοιάζει αναπόφευκτη. Θεωρητικά. Πέρα από την θεωρητικά αναμενόμενη ωρίμανση και την υπευθυνότητα, όμως, το σίγουρο είναι ότι σιγά σιγά θα αρχίσουμε να συνειδητοποιούμε και να αναγνωρίζουμε καλύτερα και το ότι οι άνθρωποι αλλάζουν. Αυτά που κάποιος με υπευθυνότητα και συνείδηση έγραφε πριν από δέκα χρόνια μπορεί πολύ εύκολα να μην αντιπροσωπεύουν καθόλου το ποιος είναι και πώς σκέφτεται σήμερα. Πώς τον κρίνεις αυτόν; Με βάση αυτά που έγραφε τότε; Κι αν όχι, αυτά που έγραφε τότε πρέπει να αγνοούνται πλήρως; Πότε παραγράφονται οι σκέψεις; Πέρα από την άμεση επικοινωνία και τη δυνατότητα να γράψει οποιοσδήποτε ό,τι του κατέβει γι’ αυτά που λέει ο Τσίπρας ή για το τάδε άρθρο που διάβασε στο ίντερνετ, τα social media κάνουν και κάτι άλλο που μέχρι τώρα ήταν εντελώς αδύνατο: Καταγράφουν την εξέλιξη της σκέψης εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων. Τώρα το αντιλαμβανόμαστε αυτό, σιγά σιγά, που πέρασαν τα χρόνια, και που αρχίζουν να εμφανίζονται συνέπειες. Η αξία αυτού του φαινομένου μπορεί να είναι μεγάλη για τις εταιρείες που έχουν όλα αυτά τα δεδομένα και τις μελλοντικές τεχνητές νοημοσύνες τους, αλλά προς το παρόν έχουν πολύ μεγάλη αξία για κάποιον άλλον: Για τον καθένα μας ξεχωριστά. Στα social media γράφουν όλοι δημόσια ημερολόγια στα οποία καταγράφουν τον τρόπο που αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα διαχρονικά. Μέσα από τα γραπτά μας μπορούμε να δούμε ο καθένας πώς αλλάζει (γλώσσα, σκέψεις, έκφραση, επιρροές, απόψεις). Αυτό ποτέ δεν έχει ξαναγίνει στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το τι θα σημαίνει για την αυτογνωσία των ανθρώπινων όντων είναι δύσκολο να το προβλέψουμε ακόμα.