Αυτόν τον μήνα συμπληρώνονται δέκα χρόνια από την πτώχευση της Lehman Brothers και το ξέσπασμα της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης – της χειρότερης του καπιταλιστικού συστήματος από τη δεκαετία του ’30. Στη δεκαετία που πέρασε, πολλά πράγματα που θεωρούσαμε δεδομένα στην ανεπτυγμένη Δύση –στην οποία συμπεριλαμβάνω, με μεθοδολογική χαλαρότητα, και την Ελλάδα– έπαψαν να ισχύουν, ενώ άλλα που θεωρούνταν αδιανόητα έγιναν μέρος του υφάσματος της πραγματικότητας.
Στη χώρα μας, στην εποχή των μνημονίων, αυτό συνέβη περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, με αποσταθεροποιητικές συνέπειες. Η βεβαιότητα σχετικά με θεμελιώδη πράγματα –μια σύνταξη που θα εξασφάλιζε την αξιοπρέπεια στα γηρατειά, την πρόσβαση στο σύστημα υγείας, το δικό τους σπίτι πάνω από το κεφάλι τους– εξανεμίστηκε για πάρα πολλούς συμπολίτες μας.
Ο κλονισμός των κοινωνικών θεμελίων της μεταπολιτευτικής ευημερίας συνδυάστηκε με μια περίοδο περιορισμένης κυριαρχίας και δοκιμασίας των θεσμών: οι κατεπείγουσες διαδικασίες στη Βουλή, η νομοθέτηση υπό τον φόβο της χρεοκοπίας, οι συγκρούσεις της δικαστικής με την εκτελεστική εξουσία, η έξαρση της ανομίας και της βίας των άκρων, συνέβαλαν σε ένα κλίμα παραζάλης, μια αίσθηση ότι το έδαφος διαλυόταν κάτω από τα πόδια μας.
Τα βιώματα της ματαίωσης σε προσωπικό επίπεδο και η κατάσταση εκτάκτου οικονομικής ανάγκης υπό την οποία λειτούργησε η χώρα στα χρόνια των προγραμμάτων διάσωσης μεταφράστηκαν με μεγάλη ταχύτητα σε συλλογικές ανατροπές. Μια εκλογική συμμαχία αριστερών και ακροαριστερών εκτοξεύθηκε από το περιθώριο της κοινοβουλευτικής ζωής στην πρώτη γραμμή της πολιτικής, και στη συνέχεια κατέκτησε την εξουσία. Φανατικοί ακροδεξιοί, εκλογικά ανύπαρκτοι πριν από την κρίση, μπήκαν στη Βουλή και είναι σήμερα το τρίτο λαοφιλέστερο κόμμα, παρά το γεγονός ότι σύσσωμη η ηγεσία τους διώκεται ποινικά ως εγκληματική οργάνωση.
Αντίστοιχα πράγματα, σε λιγότερο ακραίο βαθμό, συνέβησαν στις μητροπόλεις του δυτικού καπιταλισμού. Στις ΗΠΑ, πηγή της μεγα-κρίσης, τα δάνεια που επέτρεπαν στη μεσαία τάξη να συντηρεί την ψευδαίσθηση του αμερικανικού ονείρου στέρεψαν. Τα σπίτια που είχαν αγοράσει κατασχέθηκαν, οι οικονομίες τους αφανίστηκαν, τα ασφάλιστρα υγείας έγιναν δυσβάσταχτα, τα δίδακτρα των πανεπιστημίων ξέφυγαν από τη σφαίρα του προσιτού. Αλλά και σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης, οι γονείς βρέθηκαν αντιμέτωποι για πρώτη φορά μεταπολεμικά με το ενδεχόμενο τα παιδιά να έχουν χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο από τους ίδιους.
Οπως και στην Ελλάδα, οι κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της κρίσης προκαλέσαν μια πολιτική στροφή προς «αντι-συστημικές» δυνάμεις και επιλογές. Στη Βρετανία, ύστερα από μια οξεία ύφεση και χρόνια λιτότητας υπό τον Ντέιβιντ Κάμερον, οι ψηφοφόροι επέλεξαν να αποχωρήσουν από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Στις ΗΠΑ, λίγους μήνες αργότερα, εξελέγη ο Ντόναλντ Τραμπ, βάλλοντας κατά του συνόλου των στρατηγικών επιλογών της Ουάσιγκτον μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη Γαλλία, μονομάχησαν πέρυσι για την προεδρία η ακροδεξιά Μαρίν Λεπέν και ο Εμανουέλ Μακρόν, στην πρώτη του πολιτική εκστρατεία και με ένα κόμμα μετά βίας ενός έτους.
Το τρομακτικό είναι ότι βρισκόμαστε μόνο στην αρχή. Ο ανταγωνισμός από τις αναδυόμενες δυνάμεις της Ασίας θα ενταθεί. Οι τεχνολογίες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης θα φέρουν νέες, ακόμα πιο ιλιγγιώδεις και δύσκολα διαχειρίσιμες ανατροπές στη ζωή και στην εργασία. Οι δημαγωγοί του σήμερα μπορεί να μοιάζουν με πρότυπα ορθολογισμού και σύνεσης μπροστά σε αυτούς που θα τους διαδεχθούν. Τα επόμενα δέκα χρόνια μπορεί να είναι πολύ χειρότερα.