Η λέξη «τραγωδία» και το επίθετο «τραγικός» έχουν τόσο φθαρεί στην καθημερινή τους χρήση, που όταν επιστρατεύονται για να αποδώσουν τις ακρότητες της ύπαρξης, αδυνατούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες του ρόλου τους. Ας υπενθυμίσω, αν και δεν νομίζω ότι χρειάζεται, πως πρόκειται για λέξεις που έχουν παραμείνει αναλλοίωτες από τότε που γεννήθηκαν στη γλώσσα μας. Είναι επίσης λέξεις οι οποίες, παρά τις φωνητικές διαφορές, έχουν μεταφερθεί αυτούσιες στις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Δυστυχώς δεν ξέρω πώς αποδίδονται σε γλώσσες εκτός ευρωπαϊκού πολιτισμού, στα αραβικά, τα ινδικά, τα κινεζικά ή τα ιαπωνικά. Διόλου περίεργο λοιπόν, έπειτα από τόσους αιώνες ζωής να μην παράγουν τα αισθήματα που κάποτε παρήγαν.
«Τραγωδία στην άσφαλτο», «τραγωδία στη θάλασσα», «τραγωδία στο βουνό», «τραγωδία στην Καλαμάτα και στις Αλπεις», «οικογενειακή τραγωδία», και εκείνο το περίφημο «τραγική φιγούρα η μητέρα του νεκρού». Οταν το οποιοδήποτε δυστύχημα ή η οποιαδήποτε δολοφονία ανακηρύσσονται «τραγωδίες», όταν όσοι ακολουθούν τον θανόντα στην τελευταία του κατοικία είναι «τραγικά» πρόσωπα, όταν η πρώτη έκφραση που σου έρχεται στο μυαλό για τον ανίκανο ηλεκτρολόγο είναι «αυτός είναι μια τραγωδία», τότε με ποιο όπλο θα αντιμετωπίσεις τα αισθήματα που σου προκαλεί μια κατάσταση τόσο ακραία όσο η εκατόμβη στο Μάτι για παράδειγμα; Λες η «τραγωδία στο Μάτι» και ακούγεται κοινοτοπία.
Δεν είμαι ο μόνος, νομίζω, που εντυπωσιάστηκα από το γεγονός ότι αυτό που συνέβη στις 23 Ιουλίου στο Μάτι μοιάζει με κύμα που ξέσπασε σ’ έναν κυματοθραύστη αναισθησίας. Οι εικόνες λογοκρίθηκαν, κανείς δεν τόλμησε να δείξει γυμνή τη φρίκη των απανθρακωμένων συνανθρώπων μας, και μας έμεινε μόνον το φίλτρο των λέξεων. Μια σημασιολογική γκάμα που ξεκινούσε από το ξεδιάντροπο θράσος υπουργών και επισήμων, τον χυδαίο κυνισμό ανθρωπαρίων, περνούσε από τη σιωπή του πρωθυπουργού, που μόνον μουτσούνα του Ντόναλντ Ντακ δεν έβαλε για να μην τον αναγνωρίσουν, και κατέληξε στην ομολογία του ιατροδικαστή που δήλωσε πως έζησε τις πιο δύσκολες στιγμές της επαγγελματικής του ζωής. Τα κοινωνικά δίκτυα πήραν φωτιά, όμως αισθανόσουν πως έλειπε η λέξη που θα μπορούσε να συμπυκνώσει την κλίμακα των αισθημάτων, από τον «φόβο» ώς το «έλεος». Η λέξη «τραγωδία» υπάρχει και είναι ζωντανή, απλώς είναι κι αυτή λέξη μιας γλώσσας που δεν γεννά αισθήματα, μιας αναίσθητης γλώσσας. Οταν «τραγωδία» είναι το οποιοδήποτε δυσάρεστο γεγονός, τότε ποια λέξη θα εντοπίσει την ακραία κατάσταση, αυτή που ξεπερνά τα όρια του νου, όπως αυτό που έγινε στο Μάτι;
Το πρόβλημα δεν είναι ότι μιλάμε μια ελληνική γλώσσα που μοιάζει με κουρελού γραμματοσυντακτικής αφασίας. Ή, για να είμαι ακριβής, δεν είναι μόνον αυτό. Το πρόβλημα είναι ότι μιλάμε μια γλώσσα που δεν μπορεί να παράγει αισθήματα. Ο,τι είπα για το τραγικό θα μπορούσα να το πω και για το κωμικό. Πώς είναι δυνατόν να παράγεις κωμικό όταν βουλευτές, υπουργοί, πρωθυπουργοί και παρατρεχάμενοι δημοσιολογούντες το έχουν καταχρασθεί με τη σοβαροφάνειά τους; Τι να κάνει ένας Ροΐδης σήμερα όταν έχει να ανταγωνιστεί έναν Τσίπρα; Τι είναι ο περίφημος λαϊκισμός εκτός από το κακοφορμισμένο αίσθημα της αναίσθητης γλώσσας;
Το αίσθημα της γλώσσας δεν ίπταται στους αιθέρες. Εχει σάρκα και ζει στις βιβλιοθήκες. Αν έχει κάποια αξία η «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη, δεν είναι ότι μας παρέχει πληροφορίες για την περίκλειστη κοινωνία της Σκιάθου. Αυτές μπορούμε να τις βρούμε κι αλλού. Οταν γράφει ότι η Φραγκογιαννού πεθαίνει ανάμεσα στην ανθρώπινη και τη θεία δικαιοσύνη δίνει ένα στίγμα, άρα ένα αίσθημα, στην ύπαρξη. Ενα ακραίο γεγονός, όπως η θυσία της κόρης από τον πατέρα της στην «Ιφιγένεια», δεν είναι από μόνο του τραγικό. Γίνεται τραγωδία επειδή το επεξεργάστηκε ο Ευριπίδης.
Με δυο λόγια: η γλώσσα μας κατήντησε αναίσθητη επειδή η εκπαίδευσή μας λογόκρινε τη λογοτεχνία. Η μεγάλη κλασική λογοτεχνία είναι ο θεματοφύλακας της γλωσσικής ευαισθησίας. Χωρίς γλωσσική ευαισθησία, δεν υπάρχει κοινωνική ευαισθησία. Υπάρχουν και οι ευαίσθητες γροθιές, θα μου πείτε.
Κάτι σαν εισαγωγή στη σειρά διαλέξεων που θα κάνω στο Ιδρυμα Θεοχαράκη, ξεκινώντας από τις 16 Οκτωβρίου με θέμα « Η επικαιρότητα του τραγικού πνεύματος».