Η ιδέα του παρόντος άρθρου γεννήθηκε από την πρόσφατη μετάφραση στα ελληνικά του σημαντικού βιβλίου, με τον ομώνυμο τίτλο, του καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Λωζάννης Γιάννη Παπαδόπουλου, το οποίο θέτει σοβαρά ερωτήματα για το μέλλον των Δημοκρατιών. Μάλιστα, οι δύο συζητήσεις που θα πραγματοποιηθούν στην Αθήνα την Τρίτη (6/11) και στη Θεσσαλονίκη την Πέμπτη (8/11) με την παρουσία του συγγραφέα είμαι σίγουρος πως θα αποδειχτούν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες.
Ο Παπαδόπουλος ξεκινά από μία βασική παρατήρηση: παρά την εξάπλωση της δημοκρατίας στον κόσμο, η ποιότητά της υποβαθμίζεται. Κάποιες από τις όψεις αυτής της πραγματικότητας συνδέονται με α) τη διαρκή υποβίβαση των Κοινοβουλίων και την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας, β) την «τεχνοκρατικοποίηση» των πολιτικών αποφάσεων και γ) το διαζύγιο μεταξύ της σφαίρας της εκλογικής πολιτικής και της σφαίρας της δημόσιας πολιτικής.
Με απλά λόγια, κάθε μέρα που περνάει, τα εθνικά κοινοβούλια χάνουν σε σημασία ως κέντρα λήψης των αποφάσεων. Σημαντικό μέρος των παλιών τους εξουσιών έχει μεταφερθεί σε διεθνές επίπεδο (Ευρωπαϊκή Ενωση, διεθνείς οργανισμοί, παγκόσμιες συμφωνίες) ή σε ανεξάρτητες αρχές. Η πολυεπίπεδη αρχιτεκτονική στη λήψη των αποφάσεων (Διεθνές – Εθνικό – Περιφερειακό – ανεξάρτητες αρχές) έχει ως αποτέλεσμα την ισχυροποίηση της εκτελεστικής εξουσίας έναντι του Κοινοβουλίου, καθώς είναι η μόνη δομή που μπορεί να συνδεθεί με όλα τα παραπάνω επίπεδα ταυτόχρονα.
Η υποβάθμιση του Κοινοβουλίου γίνεται εμφανής πλέον διά γυμνού οφθαλμού είτε οι κυβερνήσεις είναι δεξιές είτε αριστερές. Πόσες φορές, για παράδειγμα, δεν ακούσαμε τους βουλευτές στην ελληνική Βουλή να παραπονιούνται για τις ασφυκτικές χρονικές διαδικασίες, που δεν τους επιτρέπουν να έχουν ουσιαστική γνώμη για νομοσχέδια που καλούνται να αποφασίσουν; Ποιος δεν θυμάται εκείνον τον πολιτικό, ο οποίος με ειλικρίνεια είχε δηλώσει πως δεν είχε προλάβει (και δεν ήταν ο μόνος) να διαβάσει το κείμενο του μνημονίου που ψήφισε, προκαλώντας την αγανάκτηση των ήδη θυμωμένων ψηφοφόρων;
Σε ένα μεγάλο, μάλιστα, κομμάτι των διαδικασιών για τη λήψη των αποφάσεων καθοριστική αποδεικνύεται η εμπλοκή χιλιάδων ειδικών (συχνά άγνωστο πώς επιλέγονται) οι οποίοι είναι εν μέρει ορατοί και οι οποίοι συμμετέχουν μόνο εν μέρει σε θεσμοθετημένες διαδικασίες χάραξης δημόσιας πολιτικής.
Ομως την ίδια στιγμή, τα καθιερωμένα κόμματα εξουσίας, ιδιαίτερα κατά τις προεκλογικές περιόδους, παριστάνουν πως τίποτε δεν έχει αλλάξει, υποκρίνονται πως είναι οι μόνοι χαράκτες δημόσιων πολιτικών και υποδύονται πως τους χωρίζει άβυσσος μεταξύ τους, ενώ στην πραγματικότητα οι διαφορές τους είναι σαφώς μικρότερες.
Οι πολίτες σήμερα διαπιστώνουν αυτήν την κατάσταση του «διαζυγίου» μεταξύ της σφαίρας της πολιτικής και εκείνη της χάραξης δημόσιας πολιτικής, όπως την αποκαλεί ο Παπαδόπουλος, και γίνονται λιγότεροι ανεκτικοί απέναντι στους κυβερνώντες και στα κόμματά τους. Κάπως έτσι οι λαοί, λέει ο καθηγητής Ιβάν Κράστεφ, το μόνο ενδιαφέρον που βρίσκουν στις εκλογές είναι να τις μετατρέπουν σε ένα τελετουργικό ταπείνωσης των κυβερνώντων. Οι εκλογές φαντάζουν με σόου ταλέντων, σαν το «Χ Factor», όπου στο τέλος της βραδιάς οι θεατές περιμένουν με ανυπομονησία να δουν ποιος θα αποχωρήσει. Πολλοί στρέφουν τις προσδοκίες τους προς νέους ισχυρούς λαϊκιστές ηγέτες που έλκουν μέσω της πολιτικής της πυγμής.
Με αυτήν την εικόνα να έχει διαμορφωθεί, αρκετοί είναι απαισιόδοξοι για το άμεσο μέλλον. Βλέπουν πως η δημοκρατία μαραζώνει, η λάμψη της ξεθωριάζει, την ώρα που οι πολίτες αναζητούν ολοένα και πιο αυταρχικούς λαϊκιστές ηγέτες όπως ο Τραμπ στις ΗΠΑ, ο Σαλβίνι και ο Ορμπαν στην Ευρώπη ή ο Μπολσονάρο στη Βραζιλία.
Παρόλο που υφίστανται οι λόγοι να είμαστε σκεπτικοί, υπάρχουν εντούτοις και αισιόδοξα σημάδια. Μπορεί πράγματι να αποδυναμώνονται κάποιες όψεις της δημοκρατίας, αλλά κάποιες άλλες ενδυναμώνονται. Οπως γράφει ο Αυστραλός πολιτικός επιστήμονας Τζον Κιν, την ώρα που αποδυναμώνεται η κεντρική σημασία των εκλογών, των κομμάτων και των Κοινοβουλίων στη ζωή των πολιτών και συγκεντρώνεται στα χέρια τεχνοκρατών και υπερεθνικών μηχανισμών λήψης αποφάσεων, είναι η ίδια ώρα που οι πολίτες με τη βοήθεια των νέων Μέσων (Διαδίκτυο), νέων οργανώσεων (ΜΚΟ) και νέων θεσμών (συμμετοχική δημοκρατία) μπορούν και ασκούν τη μεγαλύτερη επιτήρηση στα κέντρα λήψης των αποφάσεων που είδε ποτέ η ιστορία των δημοκρατιών. Παράξενα πράγματα!
Οι κοινωνίες από τη μία δείχνουν ανήμπορες να επηρεάσουν τις μεγάλες τάσεις και εξελίξεις, τον κόσμο της πληροφορικής και της βιοτεχνολογίας, την αλματώδη ανάπτυξη του παγκόσμιου εμπορίου, την κίνηση των κεφαλαίων και των ανθρώπων, αλλά από την άλλη, μπορούν να κρατούν τους πολιτικούς, τα κόμματα και τις κυβερνήσεις τους μονίμως σε εγρήγορση, να περιπλέκουν τη ζωή τους, να αμφισβητούν το κύρος τους, να τους αναγκάζουν να αλλάζουν την ατζέντα τους και μερικές φορές να τους εξευτελίζουν.
Πολλά πράγματα αλλάζουν. Πρέπει να μάθουμε να σκεφτόμαστε διαφορετικά, όχι στενόμυαλα, όπως λέει ο Παπαδόπουλος. Δεν είναι τόσο απλό, δεν είναι αδύνατο.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα και στο Πανεπιστήμιο της Κεράλα στην Ινδία.