Ο αυτοκινητόδρομος από τη Θεσσαλονίκη ώς το Βελιγράδι έχει ολοκληρωθεί. Ο άξονας του Αξιού και του Μοράβα, ομφάλιος λώρος της Ελλάδας με τα εδάφη της Ευρωπαϊκής Ενωσης, έχει καταστεί απολύτως λειτουργικός.
Η κυκλοφορία, όμως, δεν είναι συνάρτηση μόνον υλικών συνθηκών. Από την Ελλάδα στην Κροατία, διαδρομή επτάωρη, υπάρχουν τρία κρατικά σύνορα. Οι έλεγχοι, τυπικοί ή ενδελεχείς, ανάλογα με τις πληροφορίες για παράνομες προσφυγικές ροές ή λαθρεμπόριο, ενδέχεται να καταστήσουν την αναμονή πολύ περισσότερο χρονοβόρο από την ίδια την πορεία – ιδιαιτέρως για τα φορτηγά.
Στον τέως γιουγκοσλαβικό χώρο όλα φαίνονται κοντινά, παρεμφερή, οικεία. Η διάσπασή του σε χωριστά κρατικά εδάφη μοιάζει ένας τεράστιος παραλογισμός – καθώς, μάλιστα, ακολουθεί η ευρωπαϊκή συνεχής Ζώνη Σένγκεν. Το ταξίδι αυτό αναγκαστικά ανακαλεί τον γιουγκοσλαβικό διαμελισμό, αμέσως μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Γεννάται το ερώτημα τι επεδίωκαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες ενεθάρρυναν τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας: Αν, συνειδητά ή μη, αντιλαμβάνονταν τη Γιουγκοσλαβία ως εμπόδιο για την εδαφική ολοκλήρωση της Ευρώπης· αν αυτός ο «ογκόλιθος», ανάμεσα στην Αυστρία και την Ιταλία από τη μια, την Ελλάδα από την άλλη, έπρεπε να διαλυθεί πριν ανασυγκροτηθεί σε ευρωπαϊκό πλαίσιο· αν μια ευρύτερη επανενοποίηση προϋπέθετε τη γιουγκοσλαβική πολυδιάσπαση – με απώτερο στόχο το σύνορο μεταξύ της τέως Γιουγκοσλαβίας και της τέως Δυτικής Ευρώπης να εξομοιωθεί με το γαλλογερμανικό. Ο σχεδιασμός αυτός, αν πράγματι υπήρξε, κόστισε πολύ ακριβά στους εντόπιους πληθυσμούς.
Απέδωσε άραγε; Οι προοπτικές για επέκταση της Ε.Ε. στα Δυτικά Βαλκάνια έχουν παραπεμφθεί στις ελληνικές καλένδες. Οι εμπειρίες της τελευταίας δεκαετίας, η ελληνική κρίση και το προσφυγικό έχουν υπονομεύσει τις προοπτικές των δυτικοβαλκανικών χωρών. Ορισμένα από αυτά τα «Θραύσματα της Ευρώπης» (Michel Foucher, «Fragments d’Europe», Παρίσι, 1993) μοιάζουν καταδικασμένα στο μετέωρο βήμα ανάμεσα στη «γιουγκολαβο-νοσταλγία» και στην «ευρω-ψευδαίσθηση». Σταθεροποιείται, έτσι, μια μαύρη τρύπα η οποία, κατά κακή τύχη της Ελλάδας, εφάπτεται με τα σύνορά της.
Το γεωπολιτικό αυτό κενό προσελκύει βλέψεις και προβλήματα από όλες τις κατευθύνσεις του ορίζοντα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, σε μεγαλύτερη απόσταση από την Ευρώπη, φροντίζουν απλώς να διασφαλίσουν τα στρατηγικά τους συμφέροντα. Η Ευρωπαϊκή Ενωση, αντιθέτως, προσπαθεί να διαχειριστεί την κατάσταση, καθώς απειλείται, μεταξύ άλλων, από τη διείσδυση της τρομοκρατίας και τα προσφυγικά ρεύματα. Ομως, προσκρούει στις αντιφάσεις της δικής της αρχιτεκτονικής.
Η, όντως, δυσεφάρμοστη Ευρώπη των ισότιμων και αλληλέγγυων κρατικών οντοτήτων, στην οποία αποβλέπαμε όταν έληξε ο Ψυχρός Πόλεμος, έχει ολισθήσει προς μιαν ιεραρχική Ευρώπη. Οι όροι «κέντρο» και «περιφέρειες» προοδευτικά κυριαρχούν. Ολοι είναι ίσοι, αλλά ορισμένοι περισσότερο ίσοι από τους άλλους. Μερικοί, μάλιστα, δεν είναι και εντελώς ίσοι· ανήκουν στην τρίτη ή στην τέταρτη περιφέρεια. Εκεί τους οδήγησε η διάσπαση της Γιουγκοσλαβίας.
Είναι καιρός να γίνει ένας απολογισμός της πορείας η οποία έχει καταλήξει στο σημερινό σχήμα. Οι οικονομολόγοι έχουν έτοιμες απαντήσεις: η οικονομική ισχύς της Γερμανίας, το ευρώ και, εσχάτως, η πολιτική της απερχομένης καγκελαρίου ευθύνονται για τις ανισότητες ανάμεσα στον Βορρά και τον Νότο. Ομως, φαινόμενα σημαντικά και σύνθετα, όπως η γεωπολιτική ανασύνθεση της Ευρώπης μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, δεν εξηγούνται από μία και μοναδική αιτία· χρειάζεται γεωπολιτική και γεωπολιτισμική ανάλυση. Εξάλλου, αν η οικονομική προσέγγιση εξηγούσε τα πάντα, θα οδηγούμασταν σε αδιέξοδο, καθώς δεν υπάρχει τρόπος να πολεμηθούν οι αδήριτοι νόμοι της οικονομίας. Η γεωπολιτική, αντιθέτως, προσφέρει κάποιες λελογισμένες ελπίδες, αν μετασχηματιστούν οι κυρίαρχες γεωπολιτικές αναπαραστάσεις. Η γεωπολιτική φαντασία πάντα επηρέασε την πολιτική, μερικές φορές καθοριστικά.
Η Γιουγκοσλαβία, αν όχι ως πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα, τουλάχιστον ως γεωπολιτικό σχήμα, υπεδείκνυε έναν εναλλακτικό δρόμο. Θα μπορούσε να γίνει αφετηρία για να πραγματοποιηθεί το παλαιό όνειρο, η βαλκανική προσέγγιση. Η κατατεμαχισμένη και άνιση «αυτοκρατορική» Ευρώπη, προς την οποία κατευθυνόμαστε, θα μπορούσε να γίνει «ολυμπιακή», να συγκροτηθεί, δηλαδή, με αλληλοεπικαλυπτόμενους κύκλους· ένας από αυτούς, ο βαλκανικός (βλ. «Για μιαν αρθρωτή Ολυμπιακή Ευρώπη», στο βιβλίο «Η Επόμενη Ευρώπη – 20 Κείμενα για το μέλλον της Ε.Ε. και για τη θέση της Ελλάδας σε αυτή», ΔιαΝΕΟσις, 2018). Ενα τέτοιο εναλλακτικό σχέδιο για την Ευρώπη μοιάζει σήμερα ουτοπικό. Ομως, και η μεταπολεμική Ευρώπη πραγμάτωσε μια ουτοπία.
Ισως η τραγωδία της Γιουγκοσλαβίας αποτελεί έναυσμα για να σκεφθούμε την Ευρώπη διαφορετικά. Επί παραδείγματι, ένα εναλλακτικό «ολυμπιακό» σχήμα προσφέρει την αναγκαία ευελιξία στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική, χωρίς την οποία το ευρωπαϊκό κεκτημένο κινδυνεύει να υποκύψει στις φυγόκεντρες δυνάμεις. Με μια τέτοια πολιτική, θα είχε, ενδεχομένως, αποτραπεί το Brexit. Με ένα τέτοιο πνεύμα, θα αμβλυνθεί ο ευρωκεντρισμός ο οποίος εμποδίζει τον διάλογο με τις ανερχόμενες νέες παγκόσμιες δυνάμεις. Σε μια τέτοια προοπτική, ο ρόλος της Ελλάδας θα αναβαθμιστεί σημαντικά.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).