Η απειλή της πανδημίας και οι σκοτεινές διαδρομές του νου των ανθρώπων. Ο εγκλεισμός και οι συγκρούσεις που πυροδοτεί. Οι αρνητές του ιού και η συχνά επιθετική συμπεριφορά τους. Η κατάθλιψη που παραμονεύει για ολοένα και περισσότερους συνανθρώπους μας. Είχαμε πολλά να πούμε με την κ. Μαρίνα Οικονόμου-Λαλιώτη, καθηγήτρια Ψυχιατρικής, στην Α΄ Ψυχιατρική Κλινική της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και υπεύθυνη για τη λειτουργία της τηλεφωνικής γραμμής ψυχοκοινωνικής υποστήριξης 10306 – για όσους αδυνατούν να σηκώσουν το βάρος των σαρωτικών αλλαγών που προκαλεί ο κορωνοϊός στη ζωή μας και ζητούν τη βοήθεια των ειδικών.
– Τι συμπεράσματα έχετε βγάλει ώς τώρα από τη λειτουργία του 10306;
– Στην αρχή, κυρίαρχο συναίσθημα όσων μας καλούσαν ήταν ο φόβος της μόλυνσης. Στη διάρκεια της πρώτης καραντίνας οι περισσότεροι παρουσίασαν τον πανικό του εγκλεισμού. Αλλοι βρήκαν το σπίτι ως καταφύγιο και δίσταζαν να βγουν έξω. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, πάντως, ο εγκλεισμός λειτούργησε αρνητικά: το γεγονός ότι τα συναισθήματα των ανθρώπων δεν μεταβολίζονταν εξωτερικά αλλά μόνο εσωτερικά, έφερε στην επιφάνεια όλα τα προϋπάρχοντα προβλήματα στις σχέσεις, προκάλεσε αύξηση των οικογενειακών κρίσεων. Το καλοκαίρι επήλθε χαλάρωση και τα αρνητικά συναισθήματα αναζωπυρώθηκαν με το νέο lockdown. Στη φάση που διανύουμε τώρα, καταδεικνύεται το βάθος της πληγής που μας αφήνει η δοκιμασία του κορωνοϊού.
– Πώς αποτυπώνεται δηλαδή η ψυχική κατάσταση των Ελλήνων σήμερα;
– Σύμφωνα με τη νέα Παγκόσμια Μελέτη Υγείας και Λειτουργικότητας COH-FIT, η πορεία της πανδημίας μάς βρίσκει σήμερα με αυξημένα επίπεδα στρες, μοναξιάς και θυμού σε ποσοστά διπλάσια και τριπλάσια έναντι 40 άλλων χωρών ανά την υφήλιο. Οι αντοχές μας εξαντλούνται. Παλέψαμε και παλεύουμε με τον εαυτό μας και με τους άλλους, θυμώσαμε, λυγίσαμε κάτω από το βάρος της απόστασης, της έλλειψης αγγίγματος και της φτωχοποίησης πολλών. Οι Ελληνες νιώθουν θλίψη, ματαίωση και απελπισία. Τους τρομάζει το αύριο. Βιώνουμε μια μορφή πένθους, που σχετίζεται με τη χαμένη μας κανονικότητα, σε όσα μας έκαναν να αισθανόμαστε οικεία. Κι αυτό επιτείνεται από το ότι ο κορωνοϊός ενέσκηψε σε μια συγκυρία που μόλις είχαμε αρχίσει να βγαίνουμε από μια παρατεταμένη οικονομική κρίση.
– Αν απαντούσατε σε ένα τηλεφώνημα στο 10306 και κάποιος σας έλεγε ότι έχει παραλύσει από τον φόβο, τι θα τον συμβουλεύατε;
– Δεν υπάρχουν απλές απαντήσεις και γενικές συμβουλές. Οι προτάσεις είναι εξατομικευμένες. Κάθε άνθρωπος έχει την ιδιαιτερότητά του. Πίσω από τον φόβο που μπορεί να εκφραστεί σε ένα τέτοιο τηλεφώνημα, του ιού και της νόσησης, συνήθως κρύβονται άλλοι φόβοι, αρχέγονοι· τραύματα, εσωτερικές συγκρούσεις, ατομικά και οικογενειακά προβλήματα. Οι απαντήσεις μας, λοιπόν, έχουν να κάνουν με την πολυπλοκότητα της… μοναδικότητας κάθε καλούντος. Και είναι υπεύθυνες, από ειδικούς με εμπειρία ψυχοθεραπευτική και κλινική, ώστε να αποφεύγονται οι παρενέργειες οποιασδήποτε ευκολίας ή συντομίας.
– Ως ψυχίατρος τι έχετε να πείτε για τους αρνητές του ιού και τους συνωμοσιολόγους;
– Η πολυπλοκότητα του ανθρώπινου ψυχισμού γεννά διαφορετικού τύπου απαντήσεις, απέναντι σε μια απειλή που αδυνατεί να συλλάβει το μυαλό. Μια τέτοια δυσλειτουργική αμυντική διαδικασία είναι η αμφισβήτηση. Ο άνθρωπος ρέπει στο φαντασιακό, όταν απειλείται από μια συνθήκη που τον ξεπερνά. Ετσι κατασκευάζονται θύτες και αντίπαλοι, καλλιεργούνται διχασμοί και υφαίνονται σκοτεινά συμφέροντα. Φτάνοντας κοντά στην ανακάλυψη του εμβολίου, ας μην απορήσουμε βλέποντας τους συνωμοσιολόγους του πρώτου κύματος της πανδημίας να εξελίσσονται σε μέλη ενός νέου αντιεμβολιαστικού κινήματος. Οι θεωρίες συνωμοσίας ενστερνίζονται τη λογική του «εμείς εναντίον των υπολοίπων» και υποκινούνται κυρίως από άτομα και ομάδες που έχουν την ανάγκη να ορίσουν εξιλαστήρια θύματα για τα βάσανα και τις ατυχίες τους, ακριβώς επειδή δεν μπορούν ή αρνούνται να εκπαιδευθούν στο πώς να «κουβαλήσουν» το βάρος της πραγματικής ζωής. Επιπλέον, τους λείπει μια βασική θετική δεξιότητα, η ενσυναίσθηση. Αδυνατούν να μπουν στη θέση του άλλου. Αν κάτι πρέπει να μας αφήσει η πανδημία, λοιπόν, είναι να μας οδηγήσει σε μια άσκηση του ψυχισμού και της συμπεριφοράς μας σε άλλες αξίες. Να ξεφύγουμε από τον εαυτό μας, από το εγώ, από το δένδρο, και να δούμε το δάσος, το εμείς, το μαζί. Να μην αφήσουμε τον φόβο να γίνει τοξικός και να διαλύσει τις κοινωνικές σχέσεις.
– Πώς φαντάζεστε τον κόσμο μας μετά την πανδημία; Αλλάζουν οι άνθρωποι;
– Η δύναμη της αδράνειας είναι μεγάλη. Η πανδημία μάς ζητάει να αλλάξουμε, αλλά οι άνθρωποι δύσκολα αλλάζουν. Φοβάμαι αυτήν τη δυσκολία στη μεταβολή, θέλω όμως να ελπίζω στην προσπάθεια όσο το δυνατόν περισσότερων συνανθρώπων μας σε μια «μετακίνηση», σε μια αυτογνωσία, προσωπική και κοινωνική.
– Τι σας κάνει να αισιοδοξείτε;
– Ενα φωτεινό παράθυρο ανοίγει μέσα από την έρευνα, από την άοκνη προσπάθεια των επιστημόνων να αντιμετωπιστεί ο ιός. Κάτι θετικό που έχει προκύψει είναι ότι η επαφή με τον θάνατο, και μάλιστα τον ασυντρόφευτο, έκανε την Ιατρική να ξαναβρεί την ανθρωπιά της.
Κρίσιμη αίσθηση η αφή, η απουσία της θα μας επηρεάσει όλους
– Γιατί γίνατε ψυχίατρος;
– Δεν προέρχομαι από ιατρική οικογένεια. Μπήκα στην Ιατρική για χάρη της ψυχιατρικής. Με γοήτευε το ότι, όπως όλες οι επιστήμες, αναζητεί την αλήθεια, συνδυάζοντας όμως ταυτόχρονα την έρευνα με τη φροντίδα του ανθρώπου. Είναι κοινός τόπος ανάμεσα στην ιατρική και στις άλλες επιστήμες του ανθρώπου – την κοινωνιολογία, τη φιλοσοφία.
– Οι άνθρωποι δείχνουν στον ψυχίατρο τα σκοτάδια τους. Πώς αντέχετε αυτό το βάρος;
– Δεν αντέχεται εύκολα. Εχει να κάνει με τον βαθμό της ενσυναίσθησης του ψυχιάτρου, με τη δική του ψυχική ανθεκτικότητα. Η ψυχιατρική, και ειδικά η ψυχοθεραπεία, με διάφορες τεχνικές μάς οπλίζει με δεξιότητες που μας ενδυναμώνουν. Αλλά, για να είμαι ειλικρινής, συχνά δεν μπορώ να τελειώσω μια μέρα επαφής με τα προβλήματα των άλλων χωρίς να αναμοχλεύσω και δικές μου δοκιμασίες. Και αυτό είναι οδυνηρό… Καθένας μας βρίσκει, λοιπόν, τρόπους αποφόρτισης.
– Ποιοι είναι οι δικοί σας τρόποι;
– Καταφύγιό μου είναι η οικογένειά μου. Εκεί παίρνω βαθιές ανάσες. Στο χαμόγελο και στο παιχνίδι της εγγονής μου, όπως παλαιότερα της κόρης μου.
– Πόσων ετών είναι η εγγονή σας;
– Φέτος πήγε στην Α΄ Δημοτικού. Ανήκει στη γενιά της μάσκας. Με έχει εκπλήξει πόσο πειθαρχημένα είναι τα παιδιά στη χρήση της μάσκας.
– Τα παιδιά ανακαλύπτουν τον κόσμο μέσα από την αφή, που είναι τώρα απαγορευμένη. Θα τα επηρεάσει αυτό;
– Ολους θα μας επηρεάσει. Η αφή είναι κρίσιμη αίσθηση. Η χειραψία, το αγκάλιασμα, είναι πανάρχαιες πρακτικές συναισθηματικής έκφρασης. Η απτοπενία, όπως είναι ο επιστημονικός όρος για την απουσία αφής, μας στερεί την ευχαρίστηση της συναισθηματικής εγγύτητας. Και αν το δούμε νευροβιολογικά ή νευροενδοκρινικά, μέσω της αφής προκαλείται η έκκριση ορμονών που σχετίζονται με θετικά συναισθήματα και έχουν ισχυρή αντικαταθλιπτική δράση: της ωκυτοκίνης, της σεροτονίνης και των ενδορφινών.
– Οι άντρες ή οι γυναίκες είναι πιο επιρρεπείς στα ψυχικά νοσήματα;
– Εξαρτάται από τον τύπο των ψυχικών νοσημάτων. Στη σχιζοφρένεια τα ποσοστά είναι ίδια. Οι γυναίκες είναι πιο επιρρεπείς στην κατάθλιψη, αλλά ζητούν πιο εύκολα βοήθεια. Οι άντρες όχι, το θεωρούν πλήγμα στον εγωισμό τους. Oταν φτάνουν στο σημείο να απευθυνθούν σε ειδικό, αυτό σημαίνει ότι έχουν πολύ βαριά κατάθλιψη και βρίσκονται κοντά στην αυτοκτονία. Eτσι, είναι υψηλά τα ποσοστά αποπειρών αυτοκτονίας στις γυναίκες, αλλά στους άντρες είναι πολύ περισσότερες οι συντελεσθείσες αυτοκτονίες.
Η ελπίδα
– Υπάρχουν άνθρωποι άτρωτοι απέναντι στην ψυχική νόσο;
– Οχι. Eνας στους τέσσερις από όλο τον πληθυσμό θα εμφανίσει κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας. Κανείς δεν είναι άτρωτος. Οπως συμβαίνει και με τον κορωνοϊό. Αυτή η πανδημία αποτελεί πλήγμα στον ατομικό ναρκισσισμό μας, στην παντοδυναμία που νομίζαμε ότι είχαμε, αλλά και στον συλλογικό ναρκισσισμό μας. Ας δούμε την ηθική διάστασή της, λοιπόν, και τις αλλαγές που πρέπει να επέλθουν στον ψυχισμό μας, στις κυβερνήσεις, στις συλλογικότητες και στις κοινωνίες. Τα συναισθήματά μας αυτή την περίοδο; Αμηχανία, περιέργεια και στο βάθος ελπίδα. Αν κάτι πρέπει να επιχειρήσουμε είναι η επαναδιατύπωση της ελπίδας. Η ελπίδα δεν είναι ευχολόγιο, δηλαδή μια άκριτη και αβασάνιστη ευχή· είναι ένα πολύ σημαντικό συναίσθημα που αν το διαχειριστεί κανείς σωστά, μπορεί να οδηγηθεί μέσα από τη δράση σε πολύ καλά αποτελέσματα.
Η συνάντηση
Η συνέντευξη έγινε σε δύο… δόσεις. Συναντηθήκαμε λίγο πριν από το δεύτερο lockdown στο καφέ του Μουσείου Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, στο Κολωνάκι. Τα δεδομένα που προέκυψαν από την εφαρμογή των νέων περιοριστικών μέτρων οδήγησαν σε μια καινούργια συνομιλία, διαδικτυακή αυτή τη φορά. Σε αυτήν, η Μαρίνα Οικονόμου-Λαλιώτη είχε κάτι ακόμα να προσθέσει στα δυνάμει θετικά της περιπέτειας που βιώνουμε: «Στον αντίποδα των αρνητικών ψυχοκοινωνικών συνεπειών που συνιστούν το βαθύ συλλογικό μας τραύμα, καταγράφεται σημαντική αύξηση της κοινωνικά επωφελούς/αλτρουιστικής συμπεριφοράς των Ελλήνων όλων των ηλικιακών ομάδων. Αυτή είναι η άλλη πλευρά της πραγματικότητας: μια πολύτιμη κληρονομιά της πανδημίας».
