Φέτος κλείνει πέντε δεκαετίες αφιερωμένες σε έναν αγώνα χωρίς όρια, αξεχώριστο από την ύπαρξή της, πιο επίκαιρο από ποτέ, υπέρ όσων αναδημιουργούν τον κόσμο και ενάντια σε εκείνα που τον καταστρέφουν. Φαλή Βογιατζάκη, πρόεδρος του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας.
«Η πανδημία της COVID-19 μας αποκάλυψε πόσο ευάλωτος είναι ο τρόπος ζωής μας, πόσο εύθραυστες οι ισορροπίες στις οποίες τον έχουμε στηρίξει. Επιπλέον, μας έδωσε ένα δείγμα τού τι θα συμβεί παγκοσμίως με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, φαινόμενο αντίστοιχο αλλά με μεγαλύτερη βαρύτητα συνεπειών. Ο ιός μάς βρήκε ανέτοιμους· για την κλιματική αλλαγή όμως έχουμε προειδοποιηθεί. Χρόνος ακόμη υπάρχει. Ωστόσο, όχι πολύς, και δεν πρέπει να πάει χαμένος».
Η κ. Βογιατζάκη, εκτιμά πως η ανθρωπότητα θα πρέπει να ακολουθήσει τον δρόμο που άνοιξε η διαχείριση της πανδημίας. «Διεθνής συνεργασία. Είδαμε τα καλά της αποτελέσματα. Ελπίζω να αντιμετωπίσουμε και την κλιματική αλλαγή με τέτοιου τύπου παγκόσμια δράση, επιστημονικά καθοδηγούμενη, συντονισμένη. Είναι δύσκολο, τα συμφέροντα είναι μεγάλα, οι άνθρωποι έχουμε γίνει καλοπερασάκηδες, τόσο δεμένοι με την ύλη, αλλά αποτελεί μονόδρομο. Ηδη, η αύξηση των ακραίων φαινομένων μάς προϊδεάζει για το τι θα συμβεί με την άνοδο της θερμοκρασίας, το λιώσιμο των πάγων, την ερημοποίηση, την εξαφάνιση ειδών. Μεγάλο ρόλο θα παίξει ο φόβος, θα μας ταρακουνήσει, και κάποια γενιά, μετά τις καταστροφές, θα είναι πολύ διαφορετική».
Βρισκόμαστε στο γραφείο της στο ΓΑΙΑ. Τους τοίχους ολόγυρα κοσμούν έργα του Αγγελου Γουλανδρή –«κάποια στιγμή άρχισε με πάθος να ζωγραφίζει, παρήγαγε περίπου 2.000 έργα»– και ένα πορτρέτο της Νίκης Γουλανδρή φιλοτεχνημένο από τον Παύλο Σάμιο, ενώ στον αέρα πλανάται η μυρωδιά του τσαγιού των 40 βοτάνων, από τα πάτρια εδάφη, την Κρήτη. Με βλέμμα λαμπερό, τη δύναμη του ανθρώπου με βαθιά γνώση της ανθρώπινης φύσης, αλλά και μια απαράμιλλη ευγένεια και λεπτότητα στους τρόπους, μιλάει με ενθουσιασμό για τις αλλαγές στο μουσείο και την προετοιμασία μιας μεγάλης, πρωτοποριακής τεχνολογικά, έκθεσης με θέμα ακριβώς την κλιματική αλλαγή.
«Η πανδημία ήταν ο καταλύτης που επιτάχυνε την είσοδό μας στην ψηφιακή εποχή, στην τηλεργασία, στις ψηφιακές υπηρεσίες, στην εικονική ξενάγηση, στα ψηφιακά προγράμματα και παιχνίδια. Ομως ο εκσυγχρονισμός του μουσείου είχε δρομολογηθεί προ κορωνοϊού. Αλλωστε, για το θέμα της κλιματικής αλλαγής, από το 2019 έχουμε υπογράψει μνημόνιο συνεργασίας με την Τράπεζα της Ελλάδος και την Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής, που μας στηρίζει επιστημονικά. Είναι η εποχή των συνεργειών, μόνος σου δεν κάνεις τίποτα. Αλλάζουμε, λοιπόν, όλη τη μόνιμη έκθεση του ΓΑΙΑ, ανανεώνουμε τεχνολογικά τη Σφαίρα στο αίθριο, δημιουργούμε θόλο για προβολές ταινιών και εργαστήρια για τα παιδιά. Μπαίνοντας κάποιος στην έκθεση θα βρίσκει το οικολογικό του αποτύπωμα, θα περιηγείται στα διαδραστικά ψηφιακά εκθέματα για θέματα καθημερινά, απορρίμματα, ανακύκλωση, ρύπανση από πλαστικά, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας κ.ά., για τις φοβερές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, θα συνειδητοποιεί πόσο η συμπεριφορά του τις επηρεάζει και τις επιλογές που έχει για να συμβάλει στη μείωση των εκπομπών του CO2. Θα δεσμεύεται έστω και για μικρές αλλαγές στην καθημερινότητά του, θα φωτογραφίζεται ως ένας από τους “ήρωες του πλανήτη” και θα φεύγει παίρνοντας μαζί του τη φωτογραφία αυτή». Σε ό,τι αφορά το ίδιο το μουσείο, οι νέες παρεμβάσεις «θα το μετατρέψουν σε πρότυπο “σχεδόν μηδενικής ενεργειακής κατανάλωσης”».
Η έκθεση υιοθετεί ό,τι πιο τεχνολογικά νέο. Φοβάται την αλματώδη εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης; «Καθόλου. Θεωρώ ότι είναι μεγάλος βοηθός του ανθρώπου, ώστε να μη χάνει χρόνο με τα διεκπεραιωτικά, να σκέφτεται, να φαντάζεται. Η ανθρώπινη φαντασία είναι η κεραία με την οποία συλλαμβάνουμε το καινούργιο. Δεν φταίει η τεχνολογία, φταίει η χρήση της. Σκεφθείτε αν ΗΠΑ, Ευρώπη, Ρωσία, Κίνα, με το ίδιο πάθος που επιδεικνύουν αλλού, έβαζαν κοινό στόχο την εξάλειψη της πείνας στον Τρίτο Κόσμο!».
Εχουμε αλλάξει; «Οι επισκέπτες μας είναι πιο συνειδητοποιημένοι από ποτέ. Η δε νέα γενιά πιο ευαισθητοποιημένη από τις παλαιότερες. Από την προσχολική ηλικία χρειάζεται να διαμορφωθεί η οικολογική συνείδηση. Πάντως, σήμερα όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι η απόκτηση πολλών υλικών αγαθών με τίποτα δεν αντισταθμίζει την ευτυχία που προσφέρουν οι ανθρώπινες σχέσεις, το ενδιαφέρον για τα κοινά αγαθά, όλα όσα κάνουν μια πραγματικά καλή ζωή. Τα ΜΜΕ έχουν τεράστια ευθύνη στην προώθηση νέων προτύπων, τη νέα ιεράρχηση αξιών».
«Βαθιά φιλία»
Για τη Φαλή Βογιατζάκη όλα ξεκίνησαν το 1965, όταν «είχα την τύχη να γνωρίσω και να συνδεθώ με το ζεύγος Γουλανδρή. Ηταν για μένα σταθμός. Είχαμε τις ίδιες ανησυχίες για τη ζωή, για την αποστολή του ανθρώπου. Ο κοινός σκοπός εδραίωσε μια βαθιά φιλία. Μπορούσαμε να αλλάξουμε νοοτροπία, να αναζητήσουμε τις ουσιαστικές προτεραιότητες; Είδαν έγκαιρα ότι η αναπτυξιακή ψύχωση της καταναλωτικής κοινωνίας έχει κλονίσει την πνευματική και ηθική ισορροπία του ανθρώπου, ενώ καταστρέφει τους φυσικούς πόρους. Και επέλεξαν σαν έργο ζωής τους τον αγώνα για τη σωτηρία της φύσης. Οταν έφυγαν από κοντά μας ήταν για μένα διπλή απώλεια. Εκτός από τη συναισθηματική πλευρά, αισθάνθηκα ακόμη μεγαλύτερη την ευθύνη για τη συνέχιση αυτού του έργου». Η κ. Βογιατζάκη συμμετέχει ενεργά στη διοίκηση του μουσείου από το 1971, αρχικά ως γενική γραμματέας, στη συνέχεια ως αντιπρόεδρος και σήμερα ως πρόεδρος.
Τα πάντα ρει και ουδέν μένει, πρέπει να μάθουμε να κρατάμε το καλό
«Ηταν σχολείο για μένα η ζωή με το ζεύγος Γουλανδρή. Επίσης, κοντά τους γνώρισα πολλές προσωπικότητες, από την Ελλάδα τον Μάνο Χατζιδάκι, τη Μελίνα Μερκούρη, τον Οδυσσέα Ελύτη, και από όλον τον κόσμο, τον πρόεδρο της Κύπρου Γιώργο Βασιλείου, την Ιντιρα Γκάντι, τον Βίλι Μπραντ, τον Χέλμουτ Σμιτ, την Τζάκι Κένεντι-Ωνάση…».
Θυμάται πόσο αγαπητός ήταν ο Αγγελος Γουλανδρής στους ανθρώπους. «Οταν φτιάχναμε ένα από τα παραρτήματά μας, το Παλαιοντολογικό Μουσείο Ρεθύμνου στο τέμενος Μασταμπά που μας παραχώρησε η Αρχαιολογική Υπηρεσία, με τα ευρήματα της περιοχής, καθόταν ο Αγγελος Γουλανδρής στον κήπο για να πιει τον καφέ του και γέμιζε ο χώρος Κρητικούς, που ήθελαν να του μιλήσουν, τον έβλεπαν σαν δάσκαλο». Θυμάται τη φιλία της Νίκης Γουλανδή με την Τζάκι Κένεντι-Ωνάση, που ήταν ενθουσιασμένη με το Μουσείο Γουλανδρή, αλλά και ευρύτερα με τον ελληνικό πολιτισμό, «είχε πάθος με τον Καβάφη, ήταν σπουδαία γυναίκα. Είχε αναθέσει στη Νίκη τη δημιουργία του κήπου στον Σκορπιό με αυτόχθονα λουλούδια και φυτά, και ταξιδεύαμε συχνά στο νησί· έγινε ένας θαυμάσιος κήπος. Τώρα το νησί πουλήθηκε. Οι εποχές αλλάζουν, τα πάντα ρει και ουδέν μένει, πρέπει να μάθουμε να κρατάμε το καλό».
Ακόμη, θυμάται τη γνωριμία της με τον Τεντ Κένεντι στις ΗΠΑ, όπου είχε ταξιδέψει ως πρόεδρος της Παγκρητίου Ενώσεως, με αφορμή εκδήλωση για τη σύσφιγξη των σχέσεων των απανταχού Κρητών, και στη συνέχεια την ξενάγηση του Αμερικανού γερουσιαστή από την ίδια στο νησί.
Διότι το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας δεν είναι το μοναδικό πάθος της κ. Βογιατζάκη, η οποία εργάστηκε παράλληλα για αρκετά χρόνια ως δικηγόρος σε ασφαλιστική εταιρεία, έχει έναν γιο και τρία εγγόνια. Είναι και η Κρήτη. Γεννημένη στην Αθήνα, από παλιά οικογένεια του Ρεθύμνου, μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον αγάπης και προσφοράς για τη Μεγαλόνησο. Το 1974 ίδρυσε, σε ιδιόκτητο βενετσιάνικο κτίριο του 17ου αιώνα, το Ιστορικό Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης, «από αγάπη και θαυμασμό για την ιστορία, τον πολιτισμό, τη δύναμη της κρητικής παράδοσης που βασίζεται στον φυσικό τρόπο ζωής. Στα εκθέματά του καθρεφτίζονται οι μύθοι, οι αξίες, ο ψυχικός πλούτος του κρητικού λαού, η φαντασία με την οποία διαμόρφωσε την πολιτιστική του ταυτότητα». Εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα, ξεναγήσεις, εκδηλώσεις. Το μουσείο βραβεύθηκε το 2010 από την Ακαδημία Αθηνών για το έργο του. Το 1987 εξελέγη πρόεδρος της Παγκρητίου Ενώσεως. Με πρότασή της, η Ενωση και τα συνεργαζόμενα κρητικά σωματεία πέτυχαν το 1988 να ονομαστεί το νέο διεθνές αεροδρόμιο στα Σπάτα «Αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος».
Το ενδιαφέρον για το Διάστημα
Ποια έκθεση του μουσείου είχε τη μεγαλύτερη επιτυχία; «Θα σας πω ποια έκθεση είχε τη μεγαλύτερη προσέλευση. Το 1981, σε συνεργασία με τη NASA των ΗΠΑ και τον Διονύση Σιμόπουλο από το Ευγενίδειο Ιδρυμα, οργανώσαμε στο μουσείο μας μια έκθεση με θέμα “Η κατάκτηση του Διαστήματος”. Η NASA μας έστειλε ένα πέτρωμα από τη Σελήνη, τη μακέτα του διαστημικού λεωφορείου και μεγάλους χάρτες της Σελήνης. Το Ευγενίδειο δημιούργησε ένα οπτικοακουστικό πολυθέαμα για το Διάστημα. Πρέπει να σας πω ότι η ουρά για την έκδοση εισιτηρίου γέμιζε όχι μόνο τον κήπο, αλλά και όλη την οδό Λεβίδου. Ηταν μια μοναδική, αξέχαστη εμπειρία». Οτιδήποτε από το Διάστημα μαγεύει. «Αλλωστε, ετοιμαζόμαστε να μετοικήσουμε. Πρώτα στη Σελήνη, μετά στον Αρη και σε άλλους πλανήτες. Θα φτιάξουμε οικοσυστήματα και πόλεις, όλα από το μηδέν».
Η συνάντηση
Συναντηθήκαμε στο κέντρο ΓΑΙΑ, στο γραφείο της κ. Βογιατζάκη, τηρώντας τις αποστάσεις και όλα τα μέτρα ασφαλείας. Ηπιαμε καφέ και κρητικό τσάι, δοκιμάσαμε βουτήματα και ολόφρεσκη μηλόπιτα, όλα σερβιρισμένα μέσα σε φλιτζάνια, κούπες, πιάτα από πορσελάνη με σχέδια λουλουδιών της Νίκης Γουλανδρή, η οποία ήταν αναγνωρισμένη διεθνώς βοτανική ζωγράφος, μέλος της Εταιρείας του Λινναίου. Μιλήσαμε για τα ελληνικά πλεονεκτήματα. «Εχουμε ισχυρότατη πολιτιστική ταυτότητα και μια χώρα με ένα υπέροχο φυσικό περιβάλλον. Η ελληνική φύση είναι ο παιδαγωγός του Ελληνα. Η Ελλάδα είναι χώρα παιδείας, τόσο από πλευράς ακαδημαϊκής σκέψης, μοναδικής στον κόσμο, όσο και από πλευράς φυσικού περιβάλλοντος», λέει η κ. Βογιατζάκη.
