«Θα σε καλωσορίσω με μια μαντινάδα: “Οποιος και αν μπει στον κόσμο μου, όσο φτωχός και να ’ναι, του δίνω την καρέκλα μου και ’γώ καθίζω χάμω”» λέει με έντονη κρητική προφορά ο Αριστείδης Χαιρέτης ή αλλιώς Γυαλάφτης από τα Ανώγεια, ένας από τους πιο τρανούς μάστορες της μαντινάδας στο νησί. Πλάι στη δική του, μια άλλη αφήγηση του Μανόλη Μπαρδάνη, «ετών 60, γέννημα θρέμμα της Απειράνθου στη Νάξο». Διηγείται πώς ήρθε η πρώτη τηλεόραση στο χωριό, δεκαετίες πριν. Μαζί και η περιπέτεια της Ελένης Θεοδώρου, η οποία πήρε ένα πλοίο από τη Λέσβο το 1965 για να πάει στην Αυστραλία να παντρευτεί έναν άνδρα που δεν είχε δει ποτέ της, ή του νεαρού Αλέξανδρου Κωνσταντινίδη, που προσπαθούσε να βρει δουλειά στα χρόνια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Ζωές ανθρώπων καθημερινών, συγκαιρινών, σαν κουκκίδες, που αν τις ενώσεις θα βγάλεις το πρόσωπο της Ελλάδας, όχι μόνον των περασμένων δεκαετιών αλλά και το τωρινό.
Το Ιστόρημα (www.istorima.org), το μεγαλύτερο εγχείρημα προφορικής ιστορίας που έχει γίνει ποτέ στη χώρα μας, μόλις ξεκίνησε το μεγάλο του ταξίδι με το λανσάρισμα της επίσημης ιστοσελίδας του την περασμένη Δευτέρα. Δημιουργοί του, η δημοσιογράφος Σοφία Παπαϊωάννου και η κοσμήτορας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης (NYU), Κάθριν Φλέμινγκ. Γνωρίστηκαν πριν από κάποια χρόνια σε μια εκπομπή της πρώτης για τους σύγχρονους φιλέλληνες –κάτι που ενσαρκώνει ιδανικά η Βρετανοαμερικανίδα– και ήδη από τότε είχαν αποφασίσει πως θα συνεργαστούν με πρώτη αφορμή. «Πριν τελειώσουν τα γυρίσματα ξέραμε ότι θα κάναμε κάτι μαζί!» λένε. Και το έναυσμα δεν άργησε να έρθει: ήταν η ιδέα να γίνει μια μεγάλη συλλογή προφορικών ιστοριών των Ελλήνων, καθώς η τόσο καλή συνάδελφος όσο και η ιστορικός είχαν διαπιστώσει, η κάθε μία από το δικό της μετερίζι, πως είναι ένας εθνικός πλούτος που κινδυνεύει να χαθεί. H Φλέμινγκ έχει άλλωστε την Ελλάδα σαν δεύτερη πατρίδα της. Μας αγάπησε όταν ήρθε εδώ σε πολύ νεαρή ηλικία, έμαθε άπταιστα ελληνικά μέσα από μια καλοκαιρινή δουλειά στην Κρήτη.
Καταλύτης στη σπουδαία υπόθεση ήταν μια γενναιόδωρη δωρεά από το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, που έβαλε και την παράμετρο της στήριξης των άνεργων νέων. «Ετσι οι ιστορίες δεν συλλέγονται από επαγγελματίες μελετητές ή δημοσιογράφους, αλλά από νέους 18-35 ετών από όλη τη χώρα, που βρίσκονται δίχως εργασία. Το Ιστόρημα κάνει ανοιχτή πρόσκληση σε κάθε νομό, ζητάει βιογραφικά και εντοπίζει τους ερευνητές. Τους απασχολεί για εννέα μήνες, τους εκπαιδεύει, τους δίνει τον τεχνικό εξοπλισμό κι εκείνοι με τη σειρά τους αποφασίζουν ποιος από τους ανθρώπους του τόπου όπου ζουν θα είχε ενδιαφέρον για μια συνέντευξη», εξηγεί η Σοφία Παπαϊωάννου, η οποία μας υποδέχθηκε με την Κάθριν Φλέμινγκ στα γραφεία της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας. Τα ηχητικά αποσπάσματα προσφέρονται με τη μορφή πολύ καλοσκηνοθετημένων ηχητικών podcasts.
Μέχρι σήμερα έχουν συγκεντρωθεί πάνω από 5.500 αφηγήσεις, η μία καλύτερη από την άλλη, που συνθέτουν όλες μαζί ένα εκπληκτικό κοινωνικό ψυχογράφημα. «Και οι δυο πιστεύαμε ότι η Ιστορία πρέπει να είναι κάτι πιο ζωντανό, που να μην αφορά μόνο το παρελθόν αλλά και το τώρα», λέει η Φλέμινγκ. «Εγώ και η Σοφία είμαστε η τελευταία γενιά της οποίας οι γονείς θυμούνται τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο λ.χ. Καταλαβαίνουμε ότι τα βιώματα των ανθρώπων αυτών μπορεί να χαθούν εάν δεν καταγραφούν, όμως μας αφορά και η σύγχρονη αφήγηση, η Ιστορία του σήμερα. Σε αυτό το ζητούμενο είχε τελικά πολύ μεγάλη σημασία το γεγονός ότι οι ερευνητές μας ήταν νέοι. Προσέγγισαν θέματα φύλου, εργασιακών και κοινωνικών δυσκολιών, έχουν άλλη περιέργεια στις συνεντεύξεις που έκαναν. Εχουμε, για παράδειγμα, την ιστορία ενός νεαρού με πατέρα μαύρο και μητέρα Ελληνίδα. Μιλάει για το πώς είναι ορισμένοι να τον αντιμετωπίζουν περίεργα για το χρώμα του δέρματός του, να τον θεωρούν ξένο, ενώ εκείνος αισθάνεται Ελληνας. Κάθε μία από τις συνεντεύξεις έχει πολύ συναίσθημα και αυτός είναι ο κοινός ενωτικός παρονομαστής όλων των αφηγήσεων», υπογραμμίζουν οι κυρίες Παπαϊωάννου και Φλέμινγκ.
«Οι νέοι ερευνητές μας διεύρυναν ακόμη περισσότερο τον ορίζοντα, ίσως γιατί δεν εκκινούν από μια συγκεκριμένη αναζήτηση όπως θα έκανε ένας πανεπιστημιακός σε μια έρευνα ή ένας δημοσιογράφος σε ένα ρεπορτάζ. Ιδιαίτερα όταν μιλάνε σε συνομηλίκους τους, οι τελευταίοι τούς ανοίγονται πολύ περισσότερο. Αυτό είναι το μεγάλο κέρδος», επισημαίνει η κ. Φλέμινγκ. Η περίπτωση του Ιστορήματος είναι ένα πείραμα μεγάλης κλίμακας δημοσιογραφίας πολιτών και προφορικής ιστορίας που ξεκινά και επιστρέφει στην κοινωνία. Οπως λέει η Σοφία Παπαϊωάννου, ιδίως οι εκπρόσωποι των ΜΜΕ όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς είχαν αποξενωθεί από τον κόσμο. «Ο λόγος είναι ότι οι δημοσιογράφοι περνούν περισσότερες ώρες σε ένα γραφείο και όχι στον δρόμο, όπου είναι συνήθως το ρεπορτάζ. Το Ιστόρημα είναι ο τόπος όπου ακούμε τις ιστορίες των άλλων και μοιραζόμαστε τις ιστορίες μας. Δίνει την ευκαιρία να ακουστούν οι διηγήσεις των καθημερινών ανθρώπων, που είναι τελικά η πατρίδα μας», συμπληρώνει.
Στο Ιστόρημα, οι καθημερινοί άνθρωποι βρίσκονται στο επίκεντρο του εγχειρήματος: «Είναι συγκλονιστικές οι ιστορίες που μας έχουν πει και πάρα πολύ συγκινητική η δίψα που έχουν για να εξομολογηθούν πράγματα. Πολύ συχνά στην εκπαίδευση που κάνουμε στους ερευνητές τούς επισημαίνουμε: “Προσέξτε γιατί μπορεί να είστε η μοναδική ευκαιρία που θα έχει κάποιος να μιλήσει για τη ζωή του”. Επειτα από πολλούς μήνες που αρχίσαμε την καταγραφή, βλέπουμε ότι τα νέα παιδιά με τα οποία συνεργαστήκαμε όχι μόνον έχουν γνωρίσει καλύτερα και αγαπήσει τον τόπο τους, αλλά έχουν αναπτύξει και μεγαλύτερο σεβασμό για τους συνανθρώπους τους. Ξέρουν ότι όλοι έχουν αξία, όλοι έχουν ζήσει πολλά, έχουν κάτι να πουν. Στόχος μας είναι όλοι οι Ελληνες να θέλουν να μοιραστούν τη δική τους ιστορία στο Ιστόρημα, να αισθανθούν πως είναι και δική τους υπόθεση».
Οι ανοιξιάτικες μεσημεριανές ακτίνες του ηλίου μπαίνουν μέσα στο γραφείο. Η κίνηση, Σάββατο μεσημέρι στο Κολωνάκι, υποτονική. Σκεφτόμουν πως μία από τις ιστορίες που θα έχουμε εμείς να διηγηθούμε στα εγγόνια μας είναι πώς τη βγάλαμε καθαρή στον πανδημία.
Ο ήχος αφήνει τη φαντασία ελεύθερη, κινητοποιεί τη σκέψη
«Μπορεί να ακούγομαι λίγο ρομαντική, αλλά θεωρώ ότι το Ιστόρημα μπορεί να μας βοηθήσει όλους μας να γίνουμε καλύτεροι. Να κατανοήσουμε τη θέση των άλλων, να αναπτύξουμε ενσυναίσθηση ακούγοντας την αφήγησή τους, να δούμε την κοινωνία με τρόπο διαφορετικό μέσα από το συναίσθημα, την αυθεντικότητα και την ειλικρίνεια που βγάζουν αυτές οι ιστορίες που συγκέντρωσαν τα παιδιά», λέει η Σοφία Παπαϊωάννου. «Αν το σκεφτούμε καλύτερα, μπορεί να ζούμε στην εποχή της ψηφιακής εικόνας, όμως αυτό που είμαστε, αυτό που γίναμε, δεν το διαμόρφωσαν οι εικόνες αλλά οι ιστορίες, οι δικές μας, της οικογένειάς μας, του περίγυρου και του τόπου μας. Η ιστορία είναι η δύναμη του μέλλοντος και θα επικρατήσει της εικόνας», λέει.
Ταπεινότητα και δύναμη
Μπαίνω στον πειρασμό να ρωτήσω εάν κάποιος άκουγε όλες τις συνεντεύξεις του Ιστορήματος χωρίς να έχει ιδέα για τη χώρα μας, τι εντύπωση θα σχημάτιζε για εμάς. «Οι άνθρωποι που μας μίλησαν αναδίδουν μια ταπεινότητα και μια δύναμη. Υπάρχει πάλη για τη ζωή, την καθημερινότητα, σε συνθήκες αντίξοες. Ας πάρουμε, λ.χ., τη γυναίκα που πήγε στην Αυστραλία να παντρευτεί έναν άγνωστο το ’65. Ηταν μια φοβερή περιπέτεια και μέσα από αυτήν καταλαβαίνεις τι σημαίνει μετανάστευση, αγώνας επιβίωσης. Το ίδιο με μια ιστορία ενός Ελληνα Εβραίου, ο οποίος γλίτωσε από την εκτέλεση την τελευταία στιγμή. Κάποτε τέτοιες διηγήσεις ακούγονταν στα καφενεία, στις πλατείες των χωριών, στο τραπέζι του φαγητού. Υπήρχε ζώσα παράδοση στην Ελλάδα, που χάθηκε με τα χρόνια. Το πιο ωραίο είναι ότι προτού αναβιώσει στην ιστοσελίδα μας, έχει αναβιώσει στο γραφείο. Οι συνεργάτες και οι ερευνητές μας λένε συνέχεια για τα πράγματα που ανακάλυψαν μιλώντας στους άλλους. Είναι κάτι καταπληκτικό αυτό», επισημαίνει η κ. Φλέμινγκ.
Το Ιστόρημα λοιπόν θα εκπαιδεύσει και τη νέα γενιά Ελλήνων; «Οπωσδήποτε!» λέει η κ. Φλέμινγκ, «φανταστείτε παιδιά που έχουν μεγαλώσει με πληροφορίες τις οποίες επιλέγουν οι αλγόριθμοι για λογαριασμό τους. Τα κοινωνικά δίκτυα μάς τροφοδοτούν συχνά με αυτό που νομίζουμε –ή νομίζει ο αλγόριθμος– ότι μας αρέσει. Σε ένα τέτοιο αρχείο προφορικών ιστοριών, η προσέγγιση είναι πολύ διαφορετική, είναι καλειδοσκοπική». Η κ. Παπαϊωάννου συμπληρώνει: «Τα σημερινά παιδιά έχουν κουραστεί γι’ αυτό στρέφονται στα podcasts. Ο ήχος αφήνει τη φαντασία ελεύθερη, κινητοποιεί τη σκέψη. Τον έχουμε ανάγκη. Επιλέξαμε λοιπόν να φτιάξουμε κάποιες από τις ιστορίες σε podcasts. Ομως θα υπάρχει και ένα πλήρες αρχείο με όλες στη συνολική τους διάρκεια, διαθέσιμο σε λίγο καιρό. Η πλοήγηση θα είναι θεματική».
Μεγάλη δυναμική
«Είμαστε ακόμη στο ξεκίνημα και το εγχείρημα έχει πολύ μεγάλη δυναμική. Είναι κάτι που ξεκίνησε από εμάς τις δύο και σταδιακά ο κύκλος ανοίγει και περικλείει όλο και περισσότερους ανθρώπους», λένε. «Αρχικά θα είναι τα 1.500 παιδιά που θα συνεργαστούμε τώρα και μέσα στα επόμενα χρόνια. Υστερα, είναι εκείνοι που ήδη έχουν δώσει τις συνεντεύξεις, αλλά και όσοι το κάνουν στο μέλλον. Οσο περνάει ο καιρός, μας έρχονται και άλλες ιδέες για να προχωρήσει η διαδικασία αυτών που θα θελήσουν να μας εμπιστευθούν την ιστορία τους δίχως να πάει κάποιος ερευνητής να τον βρει. Αυτό ήδη γίνεται αρκεί να επικοινωνήσει μαζί μας, μέσα από την ιστοσελίδα», τονίζουν. «Εγώ να σας πω τι ονειρεύομαι;» λέει η Κάθριν Φλέμινγκ. «Να βάλουμε ένα θάλαμο ηχογράφησης στην πλατεία Συντάγματος!». Η κοσμήτορας του NYU έχει ένα γάργαρο γέλιο, πηγαίο, σαν την ίδια. Σκέφτομαι πόσο τυχεροί είμαστε που ένας τέτοιος άνθρωπος αγάπησε τόσο πολύ τη χώρα μας που θεωρεί τις δικές μας ιστορίες και δικές της.
H συνάντηση
Το ραντεβού μας ήταν στην έδρα του Ιστορήματος ένα Σάββατο, για να έχουμε ησυχία. Τις εργάσιμες το μέρος σφύζει από ζωή και φωνές, καθώς μια σειρά από νεαρούς συνεργάτες επεξεργάζονται τις ιστορίες από πλευράς ήχου, κάποιοι ασχολούνται με την ιστοσελίδα, ενώ άλλοι συντονίζουν τους ερευνητές. Η Σοφία Παπαϊωάννου μας προσφέρει ένα χυμό προτού αρχίσουμε τη συζήτηση, μιας και τα γεύματα με την «Κ» δεν έχουν πια φαγητό, λόγω πανδημίας. «Εχουμε και τσικουδιά στο ψυγείο», λέει σε άπταιστη κρητική διάλεκτο η Κάθριν Φλέμινγκ από το βάθος – έχει καταλάβει ότι είμαστε στην κουζίνα. Αντί λοιπόν για ρακές και μεζέδες, αρκεστήκαμε στα υγιεινά μπισκότα ταχινιού. Πού θα πάει… Θα έρθει η εποχή που θα τρώμε σαν άνθρωποι.