Θεωρείται πρωτοπόρος στο αντικείμενό της. Η συνεισφορά της στην κατανόηση της ανθρώπινης εξέλιξης είναι τεράστια. Η Κατερίνα Χαρβάτη είναι καθηγήτρια Παλαιοανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Τίμπιγκεν, ένα από τα ιστορικότερα ακαδημαϊκά ιδρύματα της Γερμανίας. Οι ανακαλύψεις της στην έρευνα πεδίου για τους αρχαϊκούς ανθρώπους του Πλειστόκαινου (2.000.000-12.000 χρόνια πριν) την κατατάσσουν διεθνώς στους «σταρ» της επιστήμης της. Πρόσφατα τιμήθηκε με το βραβείο Leibniz, το σημαντικότερο βραβείο έρευνας στη Γερμανία. Ζει και εργάζεται πολλά χρόνια εκτός Ελλάδος. «Οσο και αν ακούγεται κλισέ, μου λείπουν ο ήλιος και η ζεστασιά των ανθρώπων», λέει. «Και θυμάμαι πάντα με νοσταλγία την πρώτη ανασκαφή στην οποία συμμετείχα, στη Μάνη. Τότε που ξυπνούσα πριν βγει ο ήλιος, για να δω την ανατολή από το πεδίο…».
– Για την αρχαιολογία, είναι σχετικά γνωστός ο τρόπος επιλογής ενός ανασκαφικού πεδίου. Πολλές φορές οδηγούν σε αυτό και οι γραπτές πηγές. Ισως ακούγεται απλοϊκή απορία, αλλά πώς ξέρετε πού πρέπει να ψάξετε;
– Είναι εύλογη η απορία σας. Πολλές ανακαλύψεις έγιναν τυχαία: κάποιος αγρότης, για παράδειγμα, βρήκε κάτι στο χωράφι του και έτσι οδηγηθήκαμε σε ένα μέρος. Αλλά ο τρόπος που εμείς, με την ομάδα μου, επιλέγουμε τα σημεία στα οποία πραγματοποιούμε ανασκαφές είναι στοχευμένος και συστηματικός. Δεν πάμε στα τυφλά, κάνουμε μια σειρά προβλέψεων, βάσει κατ’ αρχάς της γεωμορφολογίας μιας περιοχής. Αν ψάχνουμε Νεάντερταλ, πρέπει να στοχεύσουμε σε σπήλαια, αφού σε αυτά κατοικούσαν. Μόνο που ένα σπήλαιο, για να έχει αξία για εμάς, είναι απαραίτητο να έχει επιχώσεις μέσα στις οποίες ίσως βρούμε λίθινα εργαλεία, στάχτες από φωτιές που οι Νεάντερταλ άναψαν, οστά ζώων που έφαγαν, ακόμη και δικούς τους σκελετούς. Οι ανοιχτές θέσεις είναι πιο δύσκολες.
– Σαν να ψάχνετε βελόνα σε αχυρώνα;
– Ακριβώς! Και η γεωμορφολογία της Ελλάδας ανεβάζει ακόμη περισσότερο τον πήχυ της δυσκολίας. Η χώρα μας έχει πολλά βουνά και μεγάλες κλίσεις. Ακόμη και αν έχουν εναποτεθεί ιζήματα από το Πλειστόκαινο, την εποχή που κυρίως μας ενδιαφέρει, πρέπει να μην είναι θαμμένα για να τα δούμε. Επίσης, αρκετές περιοχές ενδιαφέροντός μας στα παράκτια έχουν πια γίνει υποθαλάσσιες. Γι’ αυτό ψάχνουμε κυρίως σε μέρη όπου υπάρχει διάβρωση, ακόμη και τεχνητή: όπως σε έργα για τη διάνοιξη αυτοκινητοδρόμων. Στις εγκάρσιες τομές που προκύπτουν σε αυτά μας αποκαλύπτονται τα γεωλογικά στρώματα. Δεν είναι τυχαίο ότι σημαντική έρευνα πραγματοποιήσαμε στο λιγνιτωρυχείο της Μεγαλόπολης, σε συνεργασία με την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας και την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών. Εκεί βρήκαμε πληθώρα ιζημάτων και απολιθωμάτων, που μαρτυρούν έντονη παρουσία ανθρώπου, 450.000 χρόνια πριν: οστά ελέφαντα και λίθινα εργαλεία. Είναι η αρχαιότερη θέση που έχει χρονολογηθεί στην Ελλάδα. Αν δεν υπήρχε το λιγνιτωρυχείο, δεν θα είχε ανακαλυφθεί.
– Τότε τοποθετείται η εμφάνιση του ανθρώπου στον ελλαδικό χώρο;
– Η Ελλάδα και όλη η νοτιοανατολική Ευρώπη έχουν κομβικό ρόλο για την ανθρώπινη εξέλιξη: είναι σημείο συνάντησης τριών ηπείρων. Ολοι οι μετακινούμενοι πληθυσμοί από εδώ περνούσαν. Επίσης, είναι ένα από τα βασικά ρεφούτζια (σ.σ. καταφύγια) για πάρα πολλά είδη κατά τις περιόδους των παγετώνων. Μόνο εδώ μπορούσαν να επιβιώσουν φυτά, ζώα, προφανώς και άνθρωποι, ανά 100.000 χρόνια, όταν οι πάγοι σκέπαζαν την υπόλοιπη Ευρώπη, νεκρώνοντας τα πάντα. Η χώρα μας, λοιπόν, και τα Βαλκάνια γενικότερα, ήταν μια κιβωτός ζωής. Η υπόθεση που καθοδηγεί την έρευνά μου είναι ότι στον ελλαδικό χώρο όχι μόνο πρέπει να έχουμε την αρχαιότερη παρουσία ανθρώπου στην Ευρώπη, αλλά και ότι αυτή η παρουσία ήταν συνεχής και αδιάλειπτη. Τότε, γιατί δεν έχουμε και τα αρχαιότερα ευρήματα, όπως αυτά που έχουν ανακαλυφθεί στην Ισπανία, που πάνε ένα εκατομμύριο χρόνια πίσω; Ισως επειδή η παλαιοανθρωπολογία στην Ελλάδα βρίσκεται σε νηπιακό στάδιο. Εμείς, πάντως, συνεχίζουμε και εύχομαι σύντομα να μπορούμε να ανακοινώσουμε νέα, ακόμη πιο ενδιαφέροντα αποτελέσματα της έρευνάς μας.
– Πού και πότε ξεκίνησε η ανθρώπινη περιπέτεια;
– Αν μιλάμε για τους ανθρωπίδες, τους προγόνους μας, πριν από 6-7 εκατομμύρια χρόνια, στην Αφρική, με πάρα πολλά είδη· άλλα έμοιαζαν περισσότερο με πιθήκους, άλλα περισσότερο με ανθρώπους. Και μέσα σε όλη αυτή την ποικιλομορφία εμφανίστηκε ο Homo erectus. Μετά, στο Πλειστόκαινο, έχουμε τις πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας εκτός Αφρικής. Και καθώς η γραμμή της εξέλιξης προχωράει, φτάνουμε στον Homo heidelbergensis, στον Νεάντερνταλ και στον Homo sapiens, τον σύγχρονο άνθρωπο.
– Τι σας έχει διδάξει η ενασχόληση με την επιστήμη;
– Οτι η επιστήμη τροφοδοτείται από τις διαφωνίες, έτσι προχωράει. Αν συμφωνούσαμε όλοι, δεν θα ήταν επιστήμη, αλλά θρησκεία. Και ότι μπορεί να κάνεις λάθος και οφείλεις να είσαι έτοιμος και πρόθυμος να αναθεωρήσεις, με το που θα εμφανιστούν νέα στοιχεία. Το είδαμε να συμβαίνει και με την ιατρική, στην πανδημία, με όλα όσα συνεχώς μαθαίναμε για τον κορωνοϊό.
– Η πίστη στον Θεό έρχεται σε σύγκρουση με την επιστημονική ερμηνεία της εξέλιξης;
– Αυτά τα έχω ξεκαθαρίσει από νωρίς, χάρη σε ένα θεολόγο που είχα στο γυμνάσιο, που μας μιλούσε για την αλληγορική ερμηνεία της θρησκείας. Η επιστήμη και η θρησκεία δεν έρχονται σε σύγκρουση, γιατί δίνουν απαντήσεις σε διαφορετικά ερωτήματα. Η επιστήμη απαντά στο πώς και η θρησκεία στο γιατί.
Δεν νομίζω ότι γίνεται κάποιος επιστήμονας για να βγάλει χρήματα
Κόρη Ηπειρωτών, γεννήθηκε το 1970 και μεγάλωσε στην Αθήνα. Μπήκε με την πρώτη προσπάθεια στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ. Τα μαθήματα άρχισαν, όμως εκείνη ασφυκτιούσε. «Συνειδητοποίησα πως δεν ήταν αυτό που ήθελα να κάνω στη ζωή μου. Ημουν δυστυχισμένη». Εφυγε για το Columbia University της Νέας Υόρκης. «Τα δύο πρώτα χρόνια, που ήταν προπαρασκευαστικά, κάναμε διάφορα μαθήματα. Χωρίς να μπορώ ακριβώς να εξηγήσω γιατί, παθιάστηκα με την ανθρωπολογία», λέει. «Πήρα το πτυχίο μου στη βιολογική ανθρωπολογία και συνέχισα το διδακτορικό μου στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και στο City University – πάντα στη Νέα Υόρκη. Οι γονείς μου είχαν πάθει σοκ. Δεν ήξεραν ούτε τι ακριβώς είναι αυτή η επιστήμη ούτε πώς θα μου άνοιγε έναν σίγουρο επαγγελματικό δρόμο. Δεν υπήρχε καν ως μάθημα τότε στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Ακόμη και σήμερα, είναι κάπως δύσκολο να εξηγήσω στην Ελλάδα με τι ασχολούμαι…». (Γέλια)
– Εσείς κλονιστήκατε ποτέ για το αν πήρατε τη σωστή απόφαση;
– Οχι, ούτε μια στιγμή! Αν υπάρχει ένα πράγμα για το οποίο είμαι απολύτως σίγουρη είναι αυτό. Είναι προνόμιο να έρχομαι σε επαφή με ανθρώπους που έζησαν χιλιάδες ή και εκατομμύρια χρόνια πριν, να προσπαθώ να μάθω πώς ήταν η βιολογία τους, πώς συμπεριφέρονταν. Αλλά πέρα από το ερευνητικό κομμάτι της δουλειάς, που είναι συναρπαστικό, απολαμβάνω και τη διδασκαλία, την επικοινωνία με νέους επιστήμονες που έχουν καινούργιες ιδέες και όραμα.
– Οι απολαβές ενός ερευνητή είναι αντίστοιχες της αφοσίωσής του;
– Δεν νομίζω ότι γίνεται κάποιος επιστήμονας για να βγάλει χρήματα. Οι απολαβές είναι μεγάλες, αλλά όχι σε οικονομικό επίπεδο. Μιλώ για την ικανοποίηση που κάποιος παίρνει από τη δουλειά του. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι μισθοί είναι πενιχροί, τουλάχιστον στη Γερμανία.
– Στο εξωτερικό, τι φήμη έχουν οι Ελληνες επιστήμονες;
– Εζησα πολλά χρόνια στις ΗΠΑ. Και ίσως επειδή όλα τα πτυχία μου ήταν από αμερικανικά πανεπιστήμια, είχα απόλυτη αποδοχή. Δεν τέθηκε ποτέ ζήτημα εθνικότητας. Αλλωστε, στην Αμερική, αν είσαι καλός σε κάτι, είσαι Αμερικανός!
– Προχωρούν οι εμβολιασμοί στη Γερμανία;
– Με αργούς ρυθμούς. Τις τελευταίες εβδομάδες παρατηρώ μια σχετική επιτάχυνση. Και εδώ υπάρχουν, δυστυχώς, αρκετοί αρνητές των εμβολίων και σημαντικό ποσοστό του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού που παραμένει ανεμβολίαστο – από επιλογή. Μεγάλη ζημιά προκλήθηκε και από τον τρόπο που η Ευρώπη χειρίστηκε το θέμα του εμβολίου της AstraZeneca. Η ηλικιακή ομάδα στην οποία ανήκω μόλις «άνοιξε» και έκανα την πρώτη δόση.
Οι διαφορές
– Ο Νεάντερταλ ήταν υποδεέστερος του Homo sapiens;
– Είχαν πολλές διαφορές, γενετικές και μορφολογικές. Ο εγκέφαλος του Νεάντερταλ ήταν μεγαλύτερος. Ο Homo sapiens, όμως, ανέπτυξε υψηλότερα επίπεδα πολιτισμικής πολυπλοκότητας. Νομίζω ότι «κλειδί» είναι τα δημογραφικά χαρακτηριστικά τους. Ο Νεάντερταλ ζούσε σε μικρές ομάδες. Ο Homo sapiens σε πολύ μεγαλύτερες, άρα είχε περισσότερες ανάγκες να καλύψει. Το μέγεθος μιας κοινωνικής ομάδας οδηγεί στην εξειδίκευση. Δεν ήταν χαζοί οι Νεάντερταλ, αλλά απλώς διαφορετικοί.
– Αν μπορούσατε να περάσετε μια μέρα μαζί τους, ποιον θα επιλέγατε;
– Θα ήθελα να βρεθώ εκεί όπου συναντήθηκαν! Τώρα πια ξέρουμε ότι σε κάποια σημεία της Ευρώπης (Τσεχία, Ρουμανία, Βουλγαρία) συναντήθηκαν και αντάλλαξαν γονίδια. Σε ποιες συνθήκες συνέβη; Ηταν τυχαίο; Θα με ενδιέφερε να το μάθω.
Η συνάντηση
Συναντηθήκαμε μέσω Zoom. «Αν ήμουν στην Ελλάδα, θα σας καλούσα στον Πόρο», λέει η Κατερίνα Χαρβάτη. «Θα τρώγαμε δίπλα στη θάλασσα, όχι όμως θαλασσινά. Αδειάζουν οι θάλασσές μας χρόνο με τον χρόνο. Επίσης, ξέρετε ότι το χταπόδι είναι από τα πιο έξυπνα ζώα;». Η κουβέντα έρχεται στην κλονισμένη ισορροπία του περιβάλλοντος και στην κλιματική αλλαγή. «Είμαστε αλαζόνες οι άνθρωποι. Η ιστορία του homo sapiens –αυτά τα λειψά 300.000 χρόνια– δεν είναι τίποτα μπροστά στην ιστορία του πλανήτη. Η Γη έχει υποστεί πολλές καταστροφές, η ζωή θα επιβιώσει. Ο άνθρωπος όμως; Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε έτσι. Πρέπει να αλλάξουμε συμπεριφορά. Τι χρειαζόμαστε; Πολιτική βούληση και συλλογική δράση».
