Ακόμα και αν συναντά κανείς για πρώτη φορά τον διπλωμάτη Αλέξανδρο Φίλωνα, σκέφτεται ότι το επάγγελμα που επέλεξε ταιριάζει γάντι στην προσωπικότητά του. Είναι έμφυτα ευγενής και γλυκομίλητος, χωρίς ποτέ να κάνει επίδειξη γνώσεων, δίνοντας την αίσθηση στον συνομιλητή του πως είναι σημαντικός και αξιόλογος. Η εμφάνισή του μαρτυρά κοσμοπολίτη που μπορεί να βρει παντού διαύλους επικοινωνίας, όχι μόνον χάριν γλωσσομάθειας, αλλά επειδή έχει ευρύ ψυχικό και πνευματικό ορίζοντα. Ακόμα και σε μια εποχή που κανείς δεν μιλούσε για το λεγόμενο soft power στη διπλωματία, εκείνος το είχε εφαρμόσει στην πράξη. Δεν έμενε ποτέ κλεισμένος στους τέσσερις τοίχους της πρεσβείας, αλλά επιδίωκε να συναντά τους πάντες: από υψηλά ιστάμενους αξιωματούχους και επιχειρηματίες μέχρι εργαζομένους του μόχθου. «Μόνον έτσι αποκτάς τελικά τη συνολική εικόνα μιας χώρας. Οταν έχεις χαρτογραφήσει την ίδια την κοινωνία της. Τότε μπορείς να ξέρεις πού στέκεσαι και τι πρέπει να κάνεις ώστε να υπερασπιστείς εις το ακέραιο τα συμφέροντα της δικής σου χώρας», ήταν οι πρώτες του κουβέντες.
Καθισμένοι στη φιλόξενη αυλή του Abreuvoir, με τον καιρό να είναι ακόμα καλός, άρχισε να μου διηγείται τη γεμάτη εμπειρίες ζωή του. Διετέλεσε πρέσβης της Ελλάδας στα πιο κρίσιμα πόστα –Αγκυρα και Ουάσιγκτον–, γνώρισε και συναναστράφηκε μεγάλους ηγέτες. Παράλληλα, όπως επιμένει ο ίδιος, είχε και την ευτυχία να παντρευτεί μια ξεχωριστή γυναίκα, την Ελένη Ποταμιάνου, πιστή και υποστηρικτική συνοδοιπόρο που ενδιαφερόταν για τον πολιτισμό και την τέχνη, με αποτέλεσμα να γνωρίζουν μαζί κάθε τόπο εις βάθος. Ολα αυτά συναπαρτίζουν μια γεμάτη ζωή που ξεκίνησε με περιπετειώδη τρόπο. Βρέφος ακόμα, πέρασε με καράβι τον Ατλαντικό με ένα σουηδικό –δηλαδή ουδέτερο– πλοίο μόλις είχε ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο επίσης διπλωμάτης πατέρας του είχε τότε μετατεθεί στην Ουάσιγκτον και έτσι κι εκείνος βρέθηκε να περνά τα παιδικά του χρόνια στην Αμερική.
«Ημασταν εξαιρετικά τυχεροί ως οικογένεια, διότι παραμείναμε ασφαλείς σε μια περίοδο που η Ελλάδα και η Ευρώπη υπέφεραν. Εχω τρομερές αναμνήσεις από τότε. Θυμάμαι πως πρωτοανακάλυψα τα κόμικς, τα οποία αγαπώ ακόμα, αλλά και πως οι γονείς μου με προέτρεψαν, αν και ήμουν μόλις 6 ετών, να κάνω δουλειές του ποδαριού, όπως όλοι οι συνομήλικοί μου. Εγώ μοίραζα εφημερίδες με το ποδήλατό μου. Ηταν μαγικά να μεγαλώνεις τότε στις ΗΠΑ. Τα αγγλικά ήταν η πρώτη μου γλώσσα, μετά τα γαλλικά, διότι η μητέρα μου ήταν Ηπειρώτισσα γεννημένη και μεγαλωμένη στη Μασσαλία, και τέλος τα ελληνικά που μιλούσαμε μέσα στο σπίτι. Κάπως έτσι ήδη εξ απαλών ονύχων είχα γίνει δέκτης στοιχείων από τρεις διαφορετικές κουλτούρες, κάτι που με βοήθησε πολύ στη μετέπειτα πορεία μου στη διπλωματία».
Η πολυδιάστατη Αμερική
Η επόμενη φορά που ξαναβρέθηκε στην Αμερική ήταν το 1966. Θα υπηρετούσε στη μόνιμη αντιπροσωπεία μας στα Ηνωμένα Εθνη ως γραμματέας. Ομως, όταν έφθασε στην Ουάσιγκτον και πήγε στην πρεσβεία, η πόλη βρισκόταν σε μεγάλο ξεσηκωμό λόγω φυλετικών ταραχών: «Τότε πρέσβης μας ήταν ένας εξαιρετικός άνθρωπος, ο Μιχάλης Δούντας. “Δεν θα κλειστούμε εδώ μέσα, πρέπει να πάμε να δούμε τι γίνεται”, μου είπε. Παρά τον κίνδυνο που διατρέχαμε, πήραμε το Volvo του και κατεβήκαμε στο κέντρο, δίπλα από τον Λευκό Οίκο. Οι φασαρίες μόλις είχαν κοπάσει διότι ο κόσμος είχε επιδοθεί σε πλιάτσικο. Εσπαζαν τις βιτρίνες και άρπαζαν ό,τι υπήρχε μέσα στο κατάστημα. Σταδιακά άρχισα να αντιλαμβάνομαι και εγώ πως η Αμερική ήταν μια χώρα πολυδιάστατη, με πολλές αθέατες πλευρές που όφειλα να ανακαλύψω. Τότε υπήρχε ένα σύστημα που σου έδιναν ένα καινούργιο αυτοκίνητο να το μεταφέρεις δωρεάν σε μια άλλη πόλη με πληρωμένα έξοδα. Εγώ ξεκίνησα από τη Νέα Υόρκη και έφθασα μέχρι την Αριζόνα. Διατρέχοντας την τεράστια αυτή χώρα, σταματούσα και μιλούσα με κατοίκους σε μέρη που δεν θα πήγαινα ποτέ, τους ρωτούσα για τη ζωή τους και τις ιδέες τους. Οι περισσότεροι από αυτούς δεν είχαν καν διαβατήρια».
Συνεχίζει: «Τολμώ λοιπόν να πω ότι η εκλογή του Τραμπ δεν με είχε εκπλήξει. Καταλάβαινα πως ως πολιτικός είχε μια τρομερή διαίσθηση και χάρισμα να μιλάει σε αυτούς που μπορούσαν να τον ψηφίσουν. Ηταν λάθος που προεκλογικά πολλοί τον είχαν υποτιμήσει. Θεωρώ επίσης ότι τα επόμενα χρόνια πολλά θα κριθούν στις ΗΠΑ από τις σημερινές μειονότητες, που τότε θα έχουν αποκτήσει μεγαλύτερη πληθυσμιακή δύναμη. Πρόκειται για μια δυναμικά μεταβαλλόμενη κοινωνία». Αναρωτήθηκα αν την ίδια περιέργεια που είχε εκείνος ως νεαρός, να γνωρίσει και να καταλάβει καλά μια χώρα, την έχουν οι σημερινοί του διάδοχοι. «Το καλό βέβαια με τη νέα γενιά των διπλωματών είναι πως έχουν στα χέρια τους “εργαλεία” που εμείς δεν θα μπορούσαμε να διανοηθούμε. Ανατράφηκαν σε μια περίοδο παγκοσμιοποίησης, με πρόσβαση στην πληροφορία χάρη στο Διαδίκτυο και στα κινητά, με παραστάσεις που τους εξοικειώνουν με άλλους πολιτισμούς. Τώρα με το πάτημα ενός κουμπιού ξέρουν τι γίνεται στην άλλη άκρη του κόσμου. Εμείς προσγειωνόμασταν κάπου και έπρεπε να τα ανακαλύψουμε όλα από την αρχή».
Αναρωτήθηκα ποιο είναι το μεγαλύτερο προσόν ενός διπλωμάτη σήμερα, όταν η τεχνολογία έχει αλλάξει τόσο τα δεδομένα για την εύρεση και τη μεταφορά της πληροφορίας. «Μα το κέφι για την ίδια τη δουλειά. Να έχεις την περιέργεια, το πάθος. Οι διπλωμάτες είναι μεν δημόσιοι υπάλληλοι, αλλά δεν μοιάζουν με τους υπόλοιπους. Υπηρετείς την πατρίδα με άλλο τρόπο, που δεν χωρά ανθρώπους που βαριούνται ή δεν έχουν κίνητρο».
Πρέπει να δυναμώσουμε σε πολλούς τομείς για να ακούν τη γνώμη μας
Στην Ουάσιγκτον υπηρέτησε ως αναπληρωτής πρέσβης από το 1984 έως το 1989 και ως πρέσβης από το 1998 μέχρι και το 2002. Είχε προηγηθεί η Αγκυρα από το 1993 έως το 1995 και το Νέο Δελχί. «Στην πρώτη μου θητεία στις ΗΠΑ είχαμε να αντιμετωπίσουμε προβλήματα με τη βομβιστική επίθεση στο αεροπλάνο της TWA. Επικεφαλής ήταν ο έμπειρος Γιώργος Παπούλιας και ευτυχώς καταφέραμε να ξεπεράσουμε την κρίση. Στη δεύτερη θητεία ήταν αρκετά πιο ήρεμα τα πράγματα. Θα έλεγα πάντως ότι τώρα όντως διανύουμε την καλύτερη περίοδο των σχέσεών μας με τους Αμερικανούς, φαίνεται ότι έχει εδραιωθεί η εμπιστοσύνη και πιστεύω ότι η πρόσφατη αμυντική συμφωνία ανάμεσα στις δύο χώρες είναι στη σωστή κατεύθυνση.
»Οσο για την Τουρκία, νομίζω ότι οι περισσότεροι συμπατριώτες μας πιστεύουν ότι αν φύγει ο Ερντογάν θα βελτιωθούν άμεσα τα πράγματα. Δεν είναι έτσι. Η κατάσταση είναι πολύ πιο περίπλοκη. Το σημαντικό είναι να ενισχύουμε τη χώρα μας τόσο στρατιωτικά όσο και διπλωματικά. Να φροντίζουμε να αναστηλωθεί η οικονομία μας. Ξέρετε, δεν υπάρχει soft power δίχως hard power. Δεν αρκεί η πρώτη από μόνη της. Πρέπει να δυναμώσουμε και σε άλλους τομείς για να μπορούμε να γινόμαστε επιδραστικοί και να ακούν τη γνώμη μας».
Δεν απέφυγα τον πειρασμό να τον ρωτήσω εάν οι Τούρκοι, που έχουν παράδοση στη διπλωματία, διατηρούν μέχρι σήμερα αυτές τις χαρισματικές ιδιότητες. «Αν μιλήσετε με αφυπηρετήσαντες Τούρκους διπλωμάτες θα σας πουν ότι η νέα γενιά δεν μοιάζει με την παλιά. Ισως διότι κάποτε στις τάξεις της διπλωματίας έμπαιναν νεαροί από την κοσμοπολίτικη, γλωσσομαθή ελίτ. Σήμερα είναι συχνά παιδιά στρατιωτικών. Oμως οι Τούρκοι ξοδεύουν πολύ περισσότερα χρήματα από εμάς για διάφορους σκοπούς, για να βελτιώνουν την εικόνα τους σε χώρες του εξωτερικού, έχουν μεγαλύτερη υπηρεσία. Στην Ουάσιγκτον, λ.χ., ανακαίνισαν το κτίριο της πρεσβείας. Εκπέμπει μια εικόνα ισχύος. Εμείς δεν το έχουμε κάνει ακόμα. Πολλά παίζονται και σε επίπεδο συμβολισμών.
»Εγώ πάντως είμαι υπερήφανος για τη δική μας διπλωματία, με επιτυχίες που οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να φανταστούν, όπως π.χ. το ότι βάλαμε την Κύπρο στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Εχουμε και εμείς παράδοση. Διαθέτουμε στελέχη με οξύνοια, ικανότητες και πατριωτισμό. Ο φόβος μου είναι ότι συχνά δεν τα αξιοποιούμε όπως θα έπρεπε. Πάσχουμε στο ότι η ηγεσία συχνά δεν μπορεί να βάλει όλο τον διπλωματικό μηχανισμό σε λειτουργία για το καλό της χώρας. Συνήθως κάθε επικεφαλής στηρίζεται σε μια ολιγομελή ομάδα ατόμων. Η διαπίστωσή μου είναι γενική και δεν αφορά τον α΄ ή τον β΄ υπουργό, αλλά τη νοοτροπία που υπάρχει στο υπουργείο Εξωτερικών διαχρονικά. Πρέπει να γίνουμε team players».
Η συνάντηση
Αν και ο Αλέξανδρος Φίλων κουβαλούσε μαζί του ομπρέλα, ο καιρός ήταν πολύ καλός. Εκείνος πήρε μια ομελέτα με χορταρικά και σαλάτα, εγώ το αγαπημένο μου πικάντικο φιλέτο ταρτάρ και ένα αναψυκτικό. Κάποια στιγμή διαπίστωσα ότι το Abreuvoir είχε γεμίσει και ήμουν η μοναδική γυναίκα ανάμεσα σε άνδρες που μιλούσαν για δουλειές. Δίπλα μας, για παράδειγμα, ήταν μια παρέα με Ελληνες και ξένους και ακουγόταν κάθε τόσο η λέξη «ινβέστμεντ». Τελειώσαμε το γεύμα με δύο εσπρέσο και ευχές «εις το επανιδείν».
Ο πρόεδρος Μπους
«Είχα διαβάσει ότι ο υιός Μπους μπορεί να ήταν υποψήφιος πρόεδρος. Ηταν τότε κυβερνήτης του Τέξας. Επρόκειτο να τον συναντήσω και ήξερα ότι αυτές οι επίσημες συναντήσεις κρατάνε λίγο και δεν προλαβαίνεις να πεις πολλά. Επίσης γνώριζα ότι δεν είχε ιδέα από εξωτερική πολιτική. Είχα όμως ακούσει ότι τον ενδιέφερε πολύ το μπέιζμπολ, για το οποίο δεν είχα ιδέα. Πήγα σε έναν Ελληνοαμερικανό της Βαλτιμόρης που είχε αγοράσει μια ομάδα και τον παρακάλεσα να με μάθει τα πάντα. Οταν ήρθε η ώρα να δω τον Μπους, ήμουν πλήρως κατατοπισμένος. Μπαίνοντας στο γραφείο του, πολλά καπέλα και στολές. Ξεκίνησα την κουβέντα από αυτό και αμέσως ήρθαμε πιο κοντά. Με συμπάθησε και με κράτησε δύο ώρες. Μπόρεσα να του πω και μερικά πράγματα για την Ελλάδα. Οταν έγινε πρόεδρος, ήμουν από τους μόνους πρέσβεις που ήδη γνώριζε. Ολοι οι συνάδελφοί μου αναρωτιόνταν πώς και με ήξερε, εμένα, εκπρόσωπο μιας μικρής χώρας».
