Περπατώντας προς το σπίτι της Μιμής Ντενίση σκεφτόμουν τον παππού μου, Κωνσταντίνο. Δεν ήταν Μικρασιάτης, αλλά όταν ήταν 22 ετών ήταν φαντάρος στον στρατό που πολέμησε στο Αφιόν Καραχισάρ, στα βάθη της Ανατολίας. Μιλούσε συχνά για την Εκστρατεία, για τον βασιλιά Κωνσταντίνο Α΄, για την Καταστροφή του ’22. Είχε μελαγχολικό βλέμμα και «έφυγε» όταν ήμουν έξι ετών, το 1978. Τι έλεγε αυτό το βλέμμα το κατάλαβα πολλά χρόνια μετά, την ώρα που παρακολουθούσα το έργο-σταθμό του ελληνικού θεάτρου, «Σμύρνη μου, αγαπημένη». Ιδίως όταν είδα ηθοποιούς ντυμένους με τη στρατιωτική στολή που ήταν σαν να βγήκαν από τις φωτογραφίες του από το μέτωπο. Τότε συνειδητοποίησα ότι ένα ιστορικό γεγονός που μοιάζει «αρχαίο» για εμάς, όχι μόνο δεσπόζει στη συλλογική ζωή, αλλά φτάνει στο σήμερα γιατί διαμόρφωσε τα βιώματα και τα βλέμματα που συνθέτουν τη ζωντανή μνήμη.
1.200 θεατές τη μέρα
Ενα έργο που συγκεντρώνει 1.200 θεατές κάθε μέρα επί χρόνια είναι ένα φαινόμενο που ζητάει εξήγηση. Η δική μου εξήγηση είναι ότι πρόκειται για την πρώτη θεατρική υπερπαραγωγή αφιερωμένη στο ιστορικό γεγονός που άλλαξε τη σκέψη και τη ματιά των νέων του Μεσοπολέμου. Αυτοί οι νέοι έγιναν οι παππούδες και οι γιαγιάδες του ’60 και του ’70. Είναι αυτοί που μας μεγάλωσαν.
Η Μιμή Ντενίση, που όλα τα κάνει να φαίνονται ότι γίνονται εύκολα ενώ μόνο εύκολα δεν είναι, πριν από 8 χρόνια έγραψε στο χαρτί και έχτισε πάνω στη σκηνή μια «αναλαμπή» της Σμύρνης, λαμπερή και σπαρακτική. Τώρα η θεατρική «Σμύρνη» έγινε ταινία κινηματογραφική –στους κινηματογράφους στις 22 Δεκεμβρίου– σε σενάριο που συνυπογράφει η ίδια μαζί με τον Μάρτιν Σέρμαν. Σκηνοθετεί ο Γρηγόρης Καραντινάκης και τα κοστούμια είναι της Φωτεινής Δήμου.
Συνάντησα την κυρία Ντενίση στο σπίτι της στο Πεδίον του Αρεως για το «Γεύμα με την Κ». Η διάσημη πρωταγωνίστρια είναι και άριστη μαγείρισσα. «Οι φίλοι μου δεν πιστεύουν ότι μπαίνετε στην κουζίνα», την πειράζω.
«Και τι νομίζουν ότι κάνω στο σπίτι;».
«Νομίζουν ότι είστε όλη μέρα στο σαλόνι και γοητεύετε τους καλεσμένους σας». Γελάει.
Οι ορχήστρες στα πλοία των συμμάχων έπαιζαν χαρούμενα τραγούδια, για να μην ακούγονται οι κραυγές από την προκυμαία.
Ανυπομονεί να επιστρέψει στη σκηνή, μετά σχεδόν δύο χρόνια που τα θέατρα ήταν κλειστά. Αλλά σήμερα έχει μαγειρέψει κοτόπουλο με ρύζι με μια συνταγή της μητέρας της. Η μητέρα της, που «έφυγε» πέρυσι, ήταν μια θαυμάσια κυρία. «Φέτος είναι η πρώτη πρεμιέρα που δεν την έχω κοντά μου», λέει.
Κοντά στη Μιμή Ντενίση στη Χίο και στη Μυτιλήνη βρέθηκε πολύς κόσμος που πήγε εθελοντικά για να συμμετάσχει στα γυρίσματα. Και στο Φάληρο χτίστηκε η προκυμαία της Σμύρνης. «Εκανα την ταινία γιατί ήθελα να μείνει για πάντα η αναπαράσταση της Σμύρνης», λέει. Η Σμύρνη του 1922 έχει χαθεί γιατί στη σημερινή Σμύρνη η προκυμαία έχει χτιστεί και έχει επεκταθεί προς τη θάλασσα. «Οσοι παίξαμε στην ταινία ήταν σαν να ζήσαμε στη Σμύρνη του 1922. Περπατήσαμε στην προβλήτα. Πήγαμε στο “Κρέμερ” και στην όπερα».
Αναπόσπαστο κομμάτι της αναπαράστασης είναι οι πολιτικές συγκρούσεις ανάμεσα σε βενιζελικούς και βασιλικούς και οι σχέσεις ανάμεσα στα διαφορετικά κοινωνικά στρώματα της πολυεθνικής Σμύρνης. Η «Σμύρνη» δεν είναι ούτε γραφική ούτε εθνικιστική, καθώς παρουσιάζει όχι μόνο την αλήθεια των Ελλήνων, αλλά και εκείνη των Τούρκων που ώς την Καταστροφή συμβίωναν με τους Ελληνες, τους Αρμένηδες και τις άλλες εθνότητες στο «Παρίσι του Αιγαίου».
Η υποψιασμένη Φιλιώ
Ο θεατής παρακολουθεί ανθρώπους που υπνοβατούν προς την καταστροφή χωρίς να το υποψιάζονται ή ακόμη και αν το υποψιάζονται, χωρίς να το πιστεύουν. Ομως, ο χαρακτήρας που υποδύεται η Μιμή Ντενίση, η Φιλιώ Μπαλτατζή, δεν ανήκει στους ανυποψίαστους. «Η Φιλιώ προειδοποιεί τον άντρα της. Αναρωτιέται πόσο θα αντέξει ο στρατός. Είναι μια γυναίκα περισσότερο σκεπτόμενη από όσο δείχνει. Στην καθημερινή ζωή είναι μια Σμυρνιά που ακολουθεί τις συμβάσεις, αλλά στο ημερολόγιό της γράφει όλα όσα υποψιάζεται».
Γιατί υποτιμάμε τις πιθανότητες μιας κρίσης; Γιατί οι μορφωμένοι κάτοικοι της Σμύρνης, Ελληνες και Αρμένηδες, Εβραίοι και Λεβαντίνοι, δεν διέκριναν εγκαίρως την καταστροφή που ερχόταν καταπάνω τους;
«Η Σμύρνη ήταν ένα κοσμοπολίτικο λιμάνι που τελούσε υπό την προστασία των συμμάχων», απαντά η κυρία Ντενίση. «Στο λιμάνι της Σμύρνης βρίσκονταν 26 πολεμικά πλοία των συμμάχων. Αυτά τα πλοία έβλεπαν οι Ελληνες και πίστευαν ότι έχουν εγγύηση ασφάλειας, ότι σε μια ακραία περίπτωση θα επενέβαιναν οι σύμμαχοι. Ομως η Καταστροφή της Σμύρνης είναι η πρώτη καταστροφή που έγινε με τα πολιτισμένα κράτη να είναι παρόντα με όλη την ισχύ τους και να παραμένουν μάρτυρες χωρίς να επεμβαίνουν».
Συμφωνούμε και οι δύο ότι το μήνυμα που στέλνει η Σμύρνη στο μέλλον, σαν νοητός φάρος, είναι ότι οι μεγάλες δυνάμεις δεν προσφέρουν απόλυτες εγγυήσεις. Αποδείχθηκε άλλωστε και στην Κύπρο το 1974. «Εχουμε συμμάχους κατά τα συμφέροντά τους», τονίζει χαρακτηριστικά η κυρία Ντενίση.
Το κοινό έχει ανάγκη για έργα γύρω από την ελληνική ταυτότητα
Η Μιμή Ντενίση είναι η μοναδική ηθοποιός στην ιστορία του ελληνικού θεάτρου που έχει κάνει τις μεγαλύτερες επιτυχίες της με ιστορικά έργα που έγραψε η ίδια. Την παρακολουθώ καθώς μιλάει: «Η “Θεοδώρα” και η “Μπουμπουλίνα” μού έδειξαν την ανάγκη που έχει το θεατρικό κοινό για ιστορικά έργα. Για έργα γύρω από την ελληνική ταυτότητα. Μετά τη “Θεοδώρα” και την “Μπουμπουλίνα”, πριν από 20 χρόνια, σκέφτηκα πρώτη φορά την ιδέα για τη “Σμύρνη”, αλλά συνειδητοποίησα ότι ήταν ένα τεράστιο θέμα που απαιτούσε πολλή δουλειά.
Το έναυσμα για να αρχίσω να γράφω το έργο μού το έδωσε η Ολυμπία Δουκάκη το 2011 στην Κύπρο. Μιλήσαμε πολύ τότε και μου έλεγε ότι η οικογένειά της καταγόταν από το Αδραμύττιον, ένα χωριό κοντά στη Σμύρνη. Η Ολυμπία είδε στην Κύπρο μια μαυροντυμένη ηλικιωμένη κυρία και μου είπε: “Αν δεν είχε γίνει η Καταστροφή και δεν είχε φύγει η οικογένειά μου, εγώ θα ήμουν όπως αυτή η γυναίκα στο χωριό μου”. Μου έδωσε ένα βιβλίο και μου είπε “διάβασέ το, θα σε συγκλονίσει”. Ηταν το βιβλίο “Certain Samaritans” που έγραψε η Esther Lovejoy το 1927. H Lovejoy ήταν γιατρός και το καλοκαίρι του 1922 είχε πάει στη Σμύρνη και έμεινε ώς το τέλος. Διάβασα τη σκηνή, την οποία περιγράφει ως αυτόπτης μάρτυρας, της τελευταίας νύχτας της Σμύρνης. Ακουγόταν μια βοή. Ολοι προσεύχονταν. Οι ορχήστρες στα πλοία των συμμάχων έπαιζαν χαρούμενα τραγούδια για να μην ακούγονται οι κραυγές από την προκυμαία. Τότε σκέφτηκα ότι είχε έρθει ο καιρός να γράψω αυτό το έργο. Το είχα στο μυαλό μου, αλλά αν δεν επέμενε τόσο πολύ η Ολυμπία και αν δεν μου έδινε αυτό το βιβλίο, ίσως να μην το είχα γράψει. Κι όταν ανέβηκε η “Σμύρνη“ με συγκίνησαν οι χιλιάδες θεατές.
Πολλοί μου έφερναν τα νουφούσια, τα βαφτιστικά τους, τα χαρτιά τους, τις φωτογραφίες από τα παλάτια που ζούσαν στη Σμύρνη, και που μετά την Καταστροφή βρέθηκαν στην αρχή ως πρόσφυγες σε ένα στάβλο στην Ελλάδα. Κάποιος θεατής μου έφερε στο θέατρο και μου έδειξε το χώμα που πήρε η μάνα του όταν έφυγε από τη Σμύρνη. Ναι, με σφράγισε η Σμύρνη. Σίγουρα είναι το πιο σημαντικό κομμάτι της καριέρας μου».
Βασιλικοί – βενιζελικοί
Πολλές φορές έχουμε κάνει με τη Μιμή Ντενίση την ίδια συζήτηση, ότι από τον διχασμό βασιλικών – βενιζελικών του 1915 και την Καταστροφή του 1922 ξεκινάει μια αλυσίδα γεγονότων που οδηγεί στον Εμφύλιο. «Ο διχασμός και η διαφωνία βασιλιά – Βενιζέλου έφεραν την Εκστρατεία, του Βενιζέλου, μετά του βασιλιά και την Καταστροφή. Οι πρόσφυγες ήλπιζαν σε αποζημιώσεις, αλλά το 1930 με τη συμφωνία της Αγκυρας ο Βενιζέλος παραιτήθηκε από αυτές. Οι πρόσφυγες ενίσχυσαν το πρώιμο ΚΚΕ. Ενισχύθηκε το αίσθημα του αδικαίωτου και του αδικημένου, που αφορούσε και αφορά μεγάλο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας. Και αυτό εκφράστηκε στον διχασμό και στις συγκρούσεις που έφεραν τον Εμφύλιο, το άλλο μεγάλο γεγονός που σφράγισε την Ελλάδα έως τις μέρες μας, αφού οι αντηχήσεις του έγιναν πολύ έντονες και στην πρόσφατη εποχή της κρίσης».
Η συνάντηση
Βρεθήκαμε με τη Μιμή Ντενίση ένα μεσημέρι στο σπίτι της και η συζήτηση, στην οποία συμμετείχε και ο Σωτήρης Πολύζος, πρώην σύζυγος και στενός φίλος της, κράτησε έως το απόγευμα και ήταν εξίσου απολαυστική όσο και το φαγητό στο τραπέζι. Η κυρία Ντενίση, άριστη οικοδέσποινα, μαγείρεψε φιλέτο κοτόπουλο με ρύζι στο φούρνο. Το «μυστικό» ήταν ότι το ρύζι μαγειρεύτηκε μαζί με το κοτόπουλο. Αυτή τη συνταγή συνήθιζε να μαγειρεύει η αείμνηστη μητέρα της, που είχε χιούμορ, εξυπνάδα και γοητεία, όσο και οι κόρες της, η Μιμή και η αγαπημένη αδελφή της, η καθηγήτρια Ιστορίας στην ΑΣΚΤ, Σοφία Ντενίση.
