Δεν μπορεί να είναι κανείς λακωνικός όταν αναφέρεται στα επιτεύγματα της Αγγελικής Κοτταρίδη, αν και η ίδια χαρακτηρίζει τον εαυτό της μόνο ως «στρατιώτη της μαχόμενης Αρχαιολογίας». Διαπρεπής αρχαιολόγος, επίμονη ανασκαφέας, βοηθός του σπουδαίου Μανόλη Ανδρόνικου –Δάσκαλο τον αποκαλεί– στη Βεργίνα (ήταν δίπλα του στις 8 Νοεμβρίου 1977, όταν μπήκε στον ασύλητο τάφο του Φιλίππου Β΄), έχει επιτελέσει πολύτιμο έργο ως προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ημαθίας, σκύβοντας με αγάπη και αφοσίωση πάνω στις αρχαιότητες αλλά και στα οθωμανικά μνημεία του νομού, σώζοντας πολλά από τον αφανισμό. Σχεδίασε και οργάνωσε την έκθεση των μακεδονικών θησαυρών στο μουσείο των βασιλικών τάφων. Είναι υπεύθυνη για όλα τα έργα ανάπλασης, ανάδειξης και συντήρησης της βασιλικής Νεκρόπολης και του Ανακτόρου των Αιγών. Και, φυσικά, δικό της δημιούργημα είναι το νέο Πολυκεντρικό Μουσείο Αιγών, που σύντομα θα εγκαινιαστεί. Η ζωή της είναι πια συνυφασμένη «μ’ αυτή τη γη που εξακολουθεί να “γεννάει” θαύματα», όπως λέει.
– Πότε βρεθήκατε για πρώτη φορά στις Αιγές;
– Στις 5 Σεπτεμβρίου 1977, για πρακτική άσκηση στην έρευνα πεδίου. Ημουν τριτοετής φοιτήτρια. Δήλωσα τη Βεργίνα –τότε δεν χρησιμοποιούσαμε ακόμη το όνομα Αιγές– πρώτον γιατί με είχε συνεπάρει με τη διδασκαλία του ο Ανδρόνικος. Είχε κοφτερό πολιτικό μυαλό, ασχολούνταν και με τη φιλοσοφία της επιστήμης, με το raison d’ être των πραγμάτων. Και δεύτερον, επειδή, ως εκλεγμένη εκπρόσωπος των φοιτητών, δεν ήθελα να πάρω τη θέση κάποιου άλλου. Εκείνη την εποχή σχεδόν όλοι προτιμούσαν άλλες ανασκαφές, όπως στο Δίον ή στο Σέσκλο.
– Γιατί ήταν αντιδημοφιλής η Βεργίνα;
– Ο Ανδρόνικος δεν ήταν τόσο… τρέντι όσο ο Παντερμαλής και ο Δεσπίνης. Βέβαια την επόμενη χρονιά, μετά την ανακάλυψη του τάφου του Φιλίππου Β΄, αυτό ανετράπη.
– Τι αντικρίσατε εκείνον τον Σεπτέμβρη, λοιπόν;
– Ενα χωριουδάκι, μ’ ένα καφενείο και μία ταβέρνα. Το μοναδικό τηλέφωνο βρισκόταν στο περίπτερο της πλατείας. Από εκεί έπρεπε ο Δάσκαλος να καλεί την Κατερίνα Ρωμιοπούλου, έφορο αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, και να την ενημερώνει για τα ευρήματα της ανασκαφής. Μιλούσαν συνθηματικά. «Θα σου φέρω κάτι καλό», της έλεγε, εννοώντας τη χρυσή λάρνακα. (Γέλια)
Χάρη στις μεταρρυθμίσεις του Φιλίππου οι Μακεδόνες από γιδο- βοσκοί έγιναν αστοί. Πέταξαν τις προβιές και φόρεσαν χλαμύδες.
– Σήμερα τι θα δει ο επισκέπτης των Αιγών;
– Πράγματα που θα τον εντυπωσιάσουν. Το κτίριο προστασίας των βασιλικών τάφων, ένα μουσείο-κέλυφος με μεγάλο εργαστήριο συντήρησης αρχαιοτήτων. Το αρχαιολογικό πάρκο της Νεκρόπολης και της βασιλικής ταφικής συστάδας των Τημενιδών, που είναι περιφραγμένο και αποτελεί καταφύγιο για την άγρια πανίδα. Μια εκκλησία του 16ου αιώνα, τον Αγιο Δημήτριο των Παλατιτσίων, όπου ο Αλέξανδρος «επιστρέφει» στις Αιγές με τους βασιλείς της Αποκάλυψης, σαν βυζαντινός αυτοκράτορας. Το ανάκτορο, γνωστό ως «Παρθενώνας της Μακεδονίας», κέντρο της πολιτικής, θρησκευτικής, δικαστικής και στρατιωτικής εξουσίας του Φιλίππου Β΄· τώρα σηκώνουμε το περιστύλιο, το καλοκαίρι θα ακολουθήσουν οι κολόνες. Και, φυσικά, το νέο Πολυκεντρικό Μουσείο, που δεν είναι απλώς ένα υπερσύγχρονο κτίριο, αλλά η είσοδος σ’ ολόκληρο τον αρχαιολογικό χώρο των Αιγών, έκτασης 88.000 στρεμμάτων, από τον Αλιάκμονα μέχρι τη Μελίκη. Θα δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα τού τι ήταν οι Αιγές και ο Φίλιππος Β΄, αλλά και του τι υπήρξε –και παραμένει– ο Αλέξανδρος για την ανθρωπότητα. Ο Ανδρόνικος δεν θα μπορούσε ούτε να ονειρευτεί ότι από τη μικρή πλινθόκτιστη αποθήκη, νοικιασμένη από έναν χωρικό, στην οποία βάζαμε τα αρχαία, θα φτάναμε στις σημερινές εγκαταστάσεις.
– Μέσα σ’ αυτές τις δεκαετίες έχει αλλάξει η αντίληψη του μέσου Ελληνα για την αρχαία Μακεδονία;
– Δύσκολο να το πω εγώ, που είμαι σαν χαμστεράκι σε κλουβί: ξυπνάω και κοιμάμαι με τους Μακεδόνες στο μυαλό μου. (Γέλια) Πιστεύω, πάντως, ότι με όσα γίνονται εδώ μπαίνει μια διαφορετική παράμετρος στο συλλογικό συνειδητό – ασυνείδητο. Ειδικοί και μη, συνειδητοποιούν ότι οι Μακεδόνες ήταν αλλιώς.
– Πώς ήταν, δηλαδή;
– Μια κοινωνία ομηρικού τύπου, με τους ανθρώπους ταγμένους δίπλα στον αρχηγό τους, ο οποίος όμως δεν ήταν βασιλιάς με τον τρόπο που εμείς το εννοούμε, τύπου Λουί Κατόρζ. Δεν υπήρχε απολυταρχική μοναρχία. Ο Μακεδόνας βασιλιάς ήταν «πατέρας» των υπηκόων του, γι’ αυτό και συνήθως ονομαζόταν Αλέξανδρος (από το αλέξω, αποκρούω τους εχθρούς) ή Αμύντας (αυτός που αμύνεται για τον λαό, τον προστατεύει). Επίσης εκλεγόταν. Δεν κληρονομούσε τον θρόνο ο γιος του βασιλιά. Οι περισσότεροι τα αγνοούν αυτά, οπότε δεν κατανοούν το θαύμα που συντελέστηκε στις Αιγές.
– Ποιος ευθύνεται γι’ αυτό το θαύμα;
– Πρώτος ο Φίλιππος. Παρέλαβε έναν κατσικότοπο, μια μικρή πόλη κατά κώμας –Αιγαί, όπως Αθήναι, δηλαδή σύνολο οικισμών–, βυθισμένη σε αρχαϊκό ύπνο, με «βαριές» δομές, χωρίς ορθολογισμένο πολεοδομικό ιστό, και τη μεταμόρφωσε σε πρωτεύουσα λαμπρή, με ανάκτορο – αρχέτυπο μιας αρχιτεκτονικής μόδας που έμελλε να «σαρώσει» τους αιώνες, τις πόλεις και τις αυτοκρατορίες. Χάρη στις μεταρρυθμίσεις του οι Μακεδόνες από γιδοβοσκοί έγιναν αστοί. Πέταξαν τις προβιές και φόρεσαν χλαμύδες. Απέκτησαν αυτοπεποίθηση. Τους «εκόσμησεν νόμοις και έθεσι χρηστοίς». O Αλέξανδρος πήρε το μοντέλο του πατέρα του, το εξέλιξε και άλλαξε τον κόσμο. Εγινε βασιλιάς της οικουμένης, ιδρύοντας ελληνικές πόλεις μέχρι την έρημο Τακλαμακάν της σημερινής Κίνας.
Οι «αριστερούληδες», οι «δεξιοφασίστες» και o προοδευτικός Αλέξανδρος
– Στα σχολικά βιβλία υπάρχουν αυτά που προαναφέρατε;
– Είναι γνώση καινούργια, δεν την έχουν αφομοιώσει ούτε οι επιστήμονες. Κι επειδή η ενασχόληση με τους Μακεδόνες είναι και πολιτικό θέμα, πρέπει να πλέεις με ορθή πλώρη και προσοχή. Η αρχαία Μακεδονία ήταν ανέκαθεν κόκκινο πανί – και για τη Δεξιά και για την Αριστερά. Εγινε αντικείμενο εθνικισμού, άρνησης και παραποίησης, στο πλαίσιο διαφόρων σκοπιμοτήτων.
– Πώς το εξηγείτε;
– Σύμφωνα με την αριστερή, υποτίθεται, αντίληψη, η Βεργίνα είναι εθνικιστικό τσίρκο και ο Ανδρόνικος την καταχράστηκε πολιτικά. Τόλμησαν να πουν κάτι τέτοιο, αν και γνώριζαν ότι ο Ανδρόνικος είχε φύγει στη Μέση Ανατολή με το ΕΑΜ. Αντιστοίχως, οι «αριστερούληδες», όπως τους λέω, αδικούν τον Αλέξανδρο. Τον θεωρούν αποικιοκράτη και σφαγέα των λαών. Από την άλλη, οι δεξιοφασίστες τον θαυμάζουν ως πρότυπο κατακτητή που καταστρέφει τα πάντα στο πέρασμά του. Και οι δύο πλευρές αγνοούν την Ιστορία. Ο Αλέξανδρος, όπως και ο Φίλιππος, ήταν απίστευτα προοδευτικός και έκανε καλύτερη τη ζωή των υπηκόων του. Σε αυτό δεν κρίνονται οι ηγέτες; Ποτέ δεν κλείστηκε σε κάποιο «οβάλ γραφείο», αλλά ήταν στην πρώτη γραμμή των μαχών. Δεν υπήρχε κομμάτι του σώματός του που να μην είχε πληγωθεί. Και όλα τα χτυπήματα ήταν μπροστά, κανένα στην πλάτη.
– Ποιο είναι το «κλειδί» για να κατανοήσουμε τον αρχαίο κόσμο;
– Συνειδητοποιώντας τις διαφορές του με την εποχή μας. Η έννοια του εθνικού κράτους δεν υπήρχε. Ούτε θρησκευτικές ταυτότητες (μπορούσε κανείς να πιστεύει σε πολλούς θεούς και διάφορες θρησκείες), παρά μόνο γλωσσικές, ιδεολογικές και πολιτισμικές. Την αρχαία Ελλάδα κατοικούσαν Ελληνες που σκοτώνονταν κάθε τόσο μεταξύ τους. Ομως, ακόμη και τότε, δεν πολεμούσαν οι λαοί, αλλά οι ηγεμόνες, με μισθοφόρους. Η θεοποίηση του πλούτου ήταν αδιανόητη· στις σύγχρονες κοινωνίες προέκυψε ως απόρροια του Προτεσταντισμού. Επιδίωκαν το ευ ζην, αλλά το συνέδεαν και με τις ιδέες.
Επίσης, οι αρχαίοι Ελληνες ήταν φιλότιμοι: αγαπούσαν τις τιμές, προσπαθούσαν να νικήσουν τον θάνατο μέσα από τη μνήμη, τους ενδιέφερε η υστεροφημία τους. Το κατάφεραν. Ζει ακόμη το ήθος τους, το βάσανό τους, το άγγιγμά τους στην πέτρα. Ο αρχιτέκτονας του ανακτόρου των Αιγών, για παράδειγμα, χωρίς τεχνικά μέσα, μόνο με κανόνα και διαβήτη, υπέταξε πέτρα, ξύλα, μάρμαρα, κονιάματα και πωρόλιθους, και έφτιαξε ένα κτίριο δεκατεσσάρων στρεμμάτων, όπου όλα συνδέονται με τη «θεϊκή αναλογία», τον αριθμό φ: 1,61. Πρέπει να διδαχθούμε, λοιπόν, από τη φιλοτιμία
των αρχαίων, θα μας έσωζε.
Τι αρχαιολόγους θέλουμε;
«Στην Αρχαιολογική Υπηρεσία με έσπρωξε ο Ανδρόνικος, θεωρώντας ότι μόνο μέσω αυτής γίνεται ουσιαστικό έργο. Τόσο χάρηκε όταν έγινα δεκτή, που έκανε γλέντι τρικούβερτο. Την αγαπώ πολύ. Ας μην τη σακατέψουμε επιβραβεύοντας το “παίρνω άδεια για μεταπτυχιακό” και όχι το “εργάζομαι επί των μνημείων”. Είναι ντροπή να μη μετρούν τα έργα (ανασκαφής, προστασίας, συντήρησης, ανάδειξης) στις κρίσεις των αρχαιολόγων και το βάρος να πέφτει σε μεταπτυχιακά χαμηλού επιπέδου. Τα έργα στα μνημεία έχουν αναπτυξιακή αξία. Αφομοιώνουν χρήματα και από ευρωπαϊκά κονδύλια και τα κάνουν ημερομίσθια ποιοτικής εργασίας για επιστήμονες, τεχνικούς και ειδικευμένους εργατοτεχνίτες».
Η συνάντηση
Γευματίσαμε στο «Βήτα», το εστιατόριο του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης. «Του χρόνου συνταξιοδοτούμαι», μου είπε η Αγγελική Κοτταρίδη, πίνοντας μια γουλιά από το κρασί της. «Ελπίζω να μείνει ακμαίο το μυαλό μου και να ασχοληθώ με το γράψιμο, γιατί το έχω παραμελήσει. “Να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατί η ψυχή μας αύριο κάνει πανιά”, όπως λέει ο Σεφέρης». Θα επιχειρούσε έναν απολογισμό; «Η αρχαιολογία και τα μνημεία μόνο χαρά μού έδωσαν. Κι όσους πόνους είχα με βοήθησαν να τους ξεπεράσω. Ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος δεν με πρόδωσαν ποτέ. Οι δυο τους, όπως και ο Πλάτωνας, που ανέκαθεν ήταν πυξίδα στη ζωή μου, μου έδειχναν πως η πορεία μου έπρεπε να είναι διαρκώς προς τα πάνω. Να γίνομαι ολοένα και καλύτερη…».
