Το φθινόπωρο του 1943, και ενώ ο Εμφύλιος είχε ξεκινήσει στην Ελλάδα χωρίς η Κατοχή να έχει τελειώσει, ένας πολιτικός που θα σφράγιζε το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα φορούσε την τήβεννο για να λάβει το διδακτορικό του δίπλωμα από την Οικονομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Ο 24χρονος Ανδρέας Παπανδρέου είχε καταθέσει μια διδακτορική διατριβή 350 σελίδων με τίτλο «The Location and Scope of the Entrepreneurial Function» («Το είδος και το εύρος της επιχειρηματικής δραστηριότητας»). Μετά την αποφοίτησή του, θα καταταγεί στο Ναυτικό των ΗΠΑ, και μετά τον πόλεμο θα αναδειχθεί σε έναν από τους πιο διακεκριμένους καθηγητές Οικονομικών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τα άρθρα του κινούν το ενδιαφέρον κορυφαίων οικονομολόγων με τους οποίους θα αποκτήσει προσωπικές σχέσεις.
Εβδομήντα πέντε χρόνια έπειτα από αυτή την αποφοίτηση από το Χάρβαρντ, το τρίτο παιδί του Ανδρέα, ο οικονομολόγος και συγγραφέας Νίκος Παπανδρέου, παρουσιάζει την ακαδημαϊκή διαδρομή, τους προβληματισμούς και την επιστημονική σκέψη του πατέρα του στο νέο βιβλίο του με τίτλο «Ανδρέας Παπανδρέου: Ο οικονομολόγος» (εκδόσεις Καστανιώτη). Θα ήθελα να προσθέσω ότι έχουν περάσει 15 χρόνια από ένα άλλο βιβλίο του Νίκου Παπανδρέου με τίτλο «Ανδρέας Παπανδρέου: Η ζωή σε πρώτο ενικό και η τέχνη της πολιτικής αφήγησης», επίσης από τις εκδόσεις Καστανιώτη, το οποίο είναι μια λιτή, αλλά ανεπανάληπτη ανάλυση του πολιτικού λόγου του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ. Στο βιβλίο αυτό αποκαλύπτονται τα μυστικά της αφήγησης, ο προσωπικός ρητορικός κώδικας χάρη στον οποίο ένας σχεδόν συνεσταλμένος και αρκετά εγκεφαλικός ακαδημαϊκός έγινε ηγέτης και σύμβολο μιας παράταξης.
Το «αίνιγμα»
Σκέφτηκα ότι το νέο βιβλίο θα ήταν ένα αναπόσπαστο συμπλήρωμα της «ζωής σε πρώτο ενικό» για την πληρέστερη κατανόηση του αινίγματος που ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου. «Ο νεαρός Ανδρέας επικεντρώνεται στην επιχείρηση ως πρωταρχική δομή του καπιταλισμού, στις σχέσεις ελέγχου εντός της επιχείρησης και πώς αυτές επιδρούν ως καταλύτες στον καπιταλισμό δημιουργώντας στρεβλώσεις στον ανταγωνισμό λόγω της τάσης της επιχείρησης να εξελίσσεται σε μονοπώλιο», εξηγεί ο συγγραφέας στη συνάντηση που είχαμε στο καφέ του «Βυζαντινόν» στο Hilton της Αθήνας. Το 1949 ο Ανδρέας, ο οποίος ήταν δεινός γνώστης των μαθηματικών και ήδη καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα, δημοσιεύει στο American Economic Review επιστημονικό άρθρο με τίτλο «Market Structure and Monopoly Power» («Η δομή της αγοράς και η μονοπωλιακή ισχύς»). Με αφορμή αυτό το άρθρο Αμερικανοί οικονομολόγοι επινοούν τον «συντελεστή Παπανδρέου», που αποτελεί επιστημονικό τρόπο μέτρησης της διείσδυσης μιας επιχείρησης στην αγορά (coefficient of penetration).
Με άλλα λόγια, η κλασική οικονομική σκέψη υποδείκνυε ότι πολλές μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις διαμορφώνουν συνθήκες προόδου και ελευθερίας στην κοινωνία καθώς λειτουργούν μέσα σε συνθήκες υγιούς ανταγωνισμού. Ο Ανδρέας ανήκε στην πρωτοπορία των οικονομολόγων που επιστράτευσαν τα μαθηματικά για να αποδείξουν ότι η φυσική τάση της εταιρείας είναι να εξελιχθεί σε μονοπώλιο, να συνθλίψει τον ανταγωνισμό και να κατακτήσει δεσπόζουσα θέση προκαλώντας στρεβλώσεις στη λειτουργία της αγοράς και περιορίζοντας τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών. Κατά συνέπεια, η ομαλή λειτουργία του καπιταλισμού επιβάλλει την επέμβαση του κράτους για τη χαλιναγώγηση των μονοπωλίων, την προστασία του ανταγωνισμού και την περιφρούρηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων.
Με τα χρόνια, και ιδίως μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα στις αρχές του ’60, όπου διαπίστωσε μια ολιγοπωλιακή, αν όχι φεουδαρχική οργάνωση της οικονομίας, ο Ανδρέας θα γίνεται όλο και πιο ριζοσπαστικός. Θα διαφωνήσει με τον Τζον Κένεθ Γκάλμπρεϊθ, ο οποίος πίστευε ότι ο καπιταλισμός μπορεί να διορθώνει τα λάθη του. Ο Ανδρέας αντέτεινε ότι η εξυγίανση της οικονομικής λειτουργίας μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο μέσα από την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού και την ανατροπή της καπιταλιστικής «τεχνοδομής» που αναπόφευκτα παράγει μονοπωλιακά μορφώματα. Αυτή η διαφωνία ασφαλώς δεν απέτρεψε τον Γκάλμπρεϊθ από το να πρωτοστατήσει στη διεθνή προσπάθεια για την αποφυλάκιση του Ανδρέα τα Χριστούγεννα του 1967. Είχε συλληφθεί από τη χούντα τη νύχτα της 21ης Απριλίου και η απελευθέρωσή του δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Μάλιστα ο διάσημος επιστήμονας δήλωσε χαρακτηριστικά: «Η απελευθέρωση του Ανδρέα Παπανδρέου είναι το μονό πράγμα στο οποίο συμφωνήσαμε όλοι οι Αμερικανοί οικονομολόγοι».
Η περίοδος του Καναδά
Στα χρόνια της δικτατορίας, η οικογένεια Παπανδρέου έζησε στον Καναδά και ο Νίκος, που βάσει του καναδικού νόμου είχε αποκτήσει δίπλωμα οδήγησης από τα 16, συνόδευε τον πατέρα του σε επισκέψεις στα πανεπιστήμια της Ανατολικής Ακτής των ΗΠΑ. «Μοιράζαμε την οδήγηση, μισή διαδρομή αυτός και άλλη μισή εγώ». Ο Ανδρέας συνδύαζε τις ομιλίες σε φοιτητές κατά της χούντας με επισκέψεις στα σπίτια σπουδαίων καθηγητών, φίλων του, όπου συζητούσαν τις τελευταίες οικονομικές έρευνες, τους στοχασμούς και τους προβληματισμούς της εποχής.
Προς το τέλος της δικτατορίας δίδασκε στο Πανεπιστήμιο του Γιορκ στον Καναδά. Ο Νίκος θυμάται ένα περιστατικό χαρακτηριστικό της κοινωνικής ευαισθησίας του πατέρα του. «Το 1972 ξέσπασε η πετρελαϊκή κρίση. Επρεπε να γράψω κάτι γι’ αυτήν και τον ρώτησα για να με κατευθύνει. Μου είπε: “Πάρε και διάβασε αυτή την έκθεση ενός φοιτητή μου, που αναφέρεται με πολύ ωραίο τρόπο σε αυτό το θέμα”. Συνειδητοποιώ όμως ότι η έκθεση ήταν ίδια, λέξη προς λέξη, με ένα άρθρο στο περιοδικό Foreign Affairs που είχα διαβάσει. Προφανώς ήταν αντιγραφή. Προβληματίστηκα και αναρωτήθηκα. Να του πω ότι είναι αντιγραφή και να την πληρώσει ο φοιτητής ή να μην του το πω και να τον αφήσω να εκτεθεί;
Τελικά, του το είπα και τον είδα ότι προβληματίστηκε. Την άλλη μέρα τον ρώτησα: “Τι έκανες με τον φοιτητή;”. “Τίποτα”, μου απάντησε. “Τον επέπληξα, αλλά δεν του επέβαλα ποινή γιατί είναι ένας μαύρος από φτωχή οικογένεια και ήθελα να του δώσω άλλη μια ευκαιρία. Δεν πρέπει να εξαντλούμε την αυστηρότητά μας στους αδύναμους”».
Με τον Νίκο Παπανδρέου συζητούμε για την περιπέτεια της οικονομικής σκέψης του Ανδρέα που μάλλον δεν μπορεί να διαχωριστεί από την πολιτική του διαδρομή. Αναγνωρισμένος δάσκαλος των κλασικών Οικονομικών, επικεντρωνόταν ταυτόχρονα στην έννοια της ισχύος που ενυπάρχει σε κάθε δραστηριότητα. «Διαισθανόταν ότι η οικονομική θεωρία δεν είναι επαρκής αν δεν πλαισιωθεί από τους στοχασμούς της ψυχολογίας, της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας και της πολιτικής θεωρίας», λέει ο κ. Παπανδρέου. «Ηταν μάλιστα ένας από τους πρώτους καθηγητές στις ΗΠΑ που εκπόνησαν πειράματα στο πεδίο που αργότερα ονομάστηκε “Συμπεριφορικά Οικονομικά” (Βehavioural Εconomics), όπου και απέδειξε πως όταν οι αρχές μας συγκρούονται με τις πράξεις μας, τότε δεν αλλάζουμε τις πράξεις μας, αλλά τις αρχές μας. Ζούμε σε μια γνωστική δυσαρμονία, αυτό που οι Aμερικανοί θεωρητικοί αποκαλούν cognitive dissonance».
Οι πειραματισμοί
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, βεβαίως, δεν δίσταζε να αλλάζει τις πράξεις του, ιδίως στην πολιτική, την οποία μάλλον αντιμετώπιζε σαν ένα εργαστήριο όπου δοκίμαζε τις θεωρίες του για τη λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας. Το βιβλίο σταματά κάπου μέσα στη δεκαετία του ’70, αλλά μας προσφέρει τα εφόδια και μας παρακινεί να σκεφτούμε σε μεγαλύτερο βάθος όσα έπραξε ως πρωθυπουργός ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ.
Ο μοναδικός ηγέτης της Ευρώπης που συμμετείχε ως νεαρός τεχνικός σύμβουλος και μέλος της ελληνικής αποστολής στην ίδρυση του ΟΗΕ, αλλά και στην ιστορική σύνοδο του Μπρέτον Γουντς, πειραματίστηκε με τη μαρξιστική θεωρία, εφάρμοσε πολιτικές ενίσχυσης της ζήτησης και ενθάρρυνσης της λαϊκής συμμετοχής, αλλά σύντομα έφτασε σε αδιέξοδο στην οικονομία, που πρώτος διέκρινε. Το υπερέβη χωρίς δογματισμούς και παλινωδίες και αμέσως προέκρινε, ήδη από το 1985, μια αυστηρή σταθεροποιητική πολιτική που εφάρμοσε ο Κώστας Σημίτης ως υπουργός Εθνικής Οικονομίας (1985-1987). Αρκετοί, βέβαια, θα ισχυριστούν ότι η ζημιά, ιδίως σε επίπεδο νοοτροπιών στην κοινωνία, είχε ήδη συντελεστεί. Αυτό όμως είναι μια άλλη συζήτηση.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, χαμογελαστός, υπηρετεί τη θητεία του στο αμερικανικό Ναυτικό, το 1943. (Αρχείο Ιδρύματος Ανδρέα Γ. Παπανδρέου)
«Νίκο, το σημαντικό είναι η ερώτηση»
Τη δεκαετία του ’90 ο Ανδρέας δεν δίστασε να αποδεχθεί ότι η επεκτατική (σοσιαλιστική) πολιτική δεν μπορεί να «επεκτείνεται» πάνω από το επίπεδο της ανταγωνιστικότητας που έχει κατακτήσει μια οικονομία και πέρα από τα όρια του δανεισμού που επιβάλλονται από τις αγορές.
Κατά την πρώτη περίοδο της διακυβέρνησής του (1981-1989) οι οικονομίες άρχισαν να συγκλίνουν και να γίνονται όλο και περισσότερο μια ενιαία αγορά, ιδίως εντός Ευρώπης. Επομένως, η τόνωση της ζήτησης σε μόνο μία χώρα μέσα από την αύξηση του δημοσίου χρέους και την επέκταση των κάθε λογής επιδοτήσεων, που παλαιότερα θα μπορούσε να οδηγήσει (και οδηγούσε) σε ενίσχυση της ανάπτυξης και της απασχόλησης, στη νέα συγκυρία καταλήγει να επιδοτεί τις εισαγωγές και να οξύνει την ανεργία – ιδίως όταν η ανταγωνιστικότητα είναι χαμηλή, όταν δηλαδή τα εγχώρια παραγόμενα αγαθά είναι χαμηλότερης ποιότητας και υψηλότερης τιμής από τα εισαγόμενα.
Κάπως έτσι, μπορεί να ενισχύθηκε η κοινωνική συνοχή κατά την πρώτη περίοδο της «Αλλαγής», αλλά σύντομα η λιτότητα επιβλήθηκε στην Ελλάδα και ο λόγος ήταν ότι δεν ενισχύθηκε όσο απαιτούσαν οι περιστάσεις η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας. Ολα αυτά επιχείρησε να τα μεταδώσει με την επιγραμματική φράση «είτε η Ελλάδα θα αντιμετωπίσει το χρέος είτε το χρέος θα εξαφανίσει την Ελλάδα».
Ο Νίκος Παπανδρέου συμφωνεί ότι η επικέντρωση στη λειτουργία της εταιρείας σφραγίζει την ακαδημαϊκή διαδρομή του Ανδρέα, ιδίως όταν στο βιβλίο αποκαλύπτεται η διαλεκτική με τις ιδέες του Αντερς Γκούντερ Φρανκ, ο οποίος υποστήριζε ότι οι μεγάλες πολυεθνικές εξασφαλίζουν την ανάπτυξη των ισχυρών χωρών του «κέντρου» του καπιταλισμού, μέσα από την «ανάπτυξη της υπανάπτυξης» της περιφέρειας. Αν μας επιτρέπεται να τραβήξουμε μια νοητή γραμμή στην οικονομική σκέψη του, μπορούμε να πούμε ότι αν ζούσε σήμερα, θα είχε μάλλον διακρίνει ότι ο καπιταλισμός πέρασε σε μια νέα φάση, όπου η πλήρως αυτονομημένη πολυεθνική εταιρεία όχι μόνο δεν καταβάλλει φόρους εκμεταλλευόμενη τους φορολογικούς παραδείσους, αλλά μετακινείται σε χώρες της περιφέρειας με φθηνό εργατικό δυναμικό συμβάλλοντας στην παρακμή του κέντρου και στην άνοδο κινημάτων που οδήγησαν στον Τραμπ και στο Brexit.
Η λειτουργία του κόσμου
Ο Νίκος Παπανδρέου, με οικονομικές σπουδές στο Γέιλ και στο Πρίνστον, όπως όλα δείχνουν θα είναι υποψήφιος ευρωβουλευτής με το Κίνημα Αλλαγής στις ευρωεκλογές του Μαΐου 2019, και επιθυμεί, εφόσον εκλεγεί, να συμβάλει στον ευρωπαϊκό διάλογο για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Δεν έχει αμφιβολία ότι ο Ανδρέας επεδίωκε μέσα από την οικονομική θεωρία και την πολιτική πράξη να συλλάβει τη λειτουργία του κόσμου και να διατυπώσει μια «θεωρία των πάντων» για την κοινωνία. Προφανώς δεν διατύπωσε μια «θεωρία των πάντων», αλλά μάλλον αυτό δεν είχε τόση σημασία. «Νίκο, το σημαντικό δεν είναι η απάντηση, αλλά να ξέρεις τι θα ρωτήσεις», είχε συμβουλεύσει τον γιο του.