Ο Σόνερ Σαγκαπτάι, συγγραφέας βιβλίων για τον Ερντογάν, είναι επικεφαλής του Turkey Research Program στο Washington Institute, που ειδικεύεται σε ζητήματα ασφαλείας στη Μέση Ανατολή. Τα βιβλία του κ. Σαγκαπτάι κυκλοφορούν και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πεδίο και τις εκδόσεις Σιδέρη. Τόσο στα βιβλία του όσο και στη συνέντευξή του στην «Κ» εμφανίζεται ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στον Τούρκο πρόεδρο, αλλά επιχειρεί ταυτόχρονα να αποδώσει τη «μεγάλη εικόνα» και τις επιρροές της Ιστορίας στη διαμόρφωση της γεωπολιτικής.
– Πολλοί έχουν υποστηρίξει ότι οι πρωτοβουλίες του Ερντογάν μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του το 2016 προέρχονται από την πεποίθησή του ότι η Δύση επιδιώκει να τον απομακρύνει από την εξουσία. Εάν αυτό έχει στοιχεία αλήθειας, πού πάει η Τουρκία;
– Η σκοτεινή, αντιφιλελεύθερη πλευρά του Ερντογάν έχει υπονομεύσει τη δημοκρατία. Πού πάει η Τουρκία; Αν συνεχιστεί η σημερινή πολωτική πολιτική του Ερντογάν, η Τουρκία θα βρεθεί σε μια μόνιμη κατάσταση κρίσης, συνοδευόμενη από ένα βαθύτερο κοινωνικό σχίσμα. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να γίνει εντελώς αυταρχικός, αναγκάζοντας τη χώρα να υποκύψει στην ισχύ του. Το τρίτο και τελευταίο σενάριο είναι μια επέκταση του δεύτερου: Δεδομένου ότι σχεδόν ο μισός πληθυσμός δεν θα δεχθεί ποτέ μια κατάσταση ασφυκτικής εξουσίας –με δεδομένα την υπόγεια «αντι-Ερντογάν» πολιτική της Ρωσίας, το πλήγμα από τον πόλεμο της Συρίας, την απειλή των τζιχαντιστών και την κουρδική βία–, η Τουρκία θα μπορούσε να διολισθήσει σε έναν φοβερό εμφύλιο πόλεμο.
Η αμφιλεγόμενη πορεία του Ερντογάν, μια πορεία που πρέπει να περάσει μέσα από την περιφερειακή αστάθεια και την απειλή της τρομοκρατίας, εκθέτει την Τουρκία σε βαθιές εντάσεις και περαιτέρω βία. Σε αυτή την περίπτωση θα στεφθεί «αυταρχικός σουλτάνος».
– Το 1923 η Τουρκία γιορτάζει 100 χρόνια ως κράτος. Ο Ερντογάν δείχνει σαν να επιδιώκει να αποδείξει ότι η θητεία του οδηγεί σε μια νέα Τουρκία. Μήπως όμως το «στρατηγικό βάθος» του Νταβούτογλου έχει μετεξελιχθεί σε «στρατηγικό οπορτουνισμό» χωρίς κανένα βάθος;
– Η πολιτική Ερντογάν – Νταβούτογλου στη Μέση Ανατολή είναι πολύ διαφορετική από εκείνη του Ατατούρκ και των διαδόχων του. Ο Ατατούρκ προσπάθησε να κάνει την Τουρκία μια μεγάλη δημοκρατία. Αντιθέτως, ένα όραμα ανασύστασης της αυτοκρατορίας είναι αυτό που διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική της εποχής Ερντογάν. Για τον σκοπό αυτό, αναδεικνύονται οι Οθωμανοί ως πρότυπα, ενώ ο Ερντογάν εμφανίζεται να πιστεύει ότι οι πρώην Οθωμανοί υπήκοοι σε διάφορες χώρες λαχταρούν την επιστροφή του πανοθωμανισμού.
Το μοντέλο του Νταβούτογλου αποδείχθηκε ακατάλληλο για την Τουρκία. Το μέγεθος της οικονομίας, η εξάρτηση από τις άμεσες ξένες επενδύσεις, τα «ιστορικά αντισώματα», όπως τα εχθρικά συναισθήματα των γειτόνων της Τουρκίας καθώς και οι αντιστάσεις που εκδηλώνονται από το Ιράν και τη Ρωσία, έχουν υπονομεύσει τις μεγάλες φιλοδοξίες του Ερντογάν για την Τουρκία. Ομοίως, αυτό το μοντέλο δεν ήταν κατάλληλο για να υπηρετήσει τους δεσμούς της Αγκυρας με την Ευρώπη και τη Δύση. Η μεγάλη έμφαση στο Ισλάμ και στο οθωμανικό παρελθόν επιβεβαίωσε σε πολλούς από τους δυτικούς συμμάχους ότι οι βαθιά ριζωμένες αξίες και η ηθική πυξίδα της Τουρκίας δεν είναι ευθυγραμμισμένες με τη Δύση.
– Ποια είναι η πραγματική αιτία της σταδιακής επιδείνωσης των σχέσεων του Ερντογάν με την Ελλάδα και την Κύπρο;
– Η απάντηση είναι το Κυπριακό. Το Κυπριακό δεν περιπλέκει μόνο μια πιθανή συμφωνία για το φυσικό αέριο Τουρκίας – Ισραήλ, αλλά παρουσιάζει και νέες προκλήσεις για τους δεσμούς μεταξύ της Αγκυρας, της Λευκωσίας και της Αθήνας. Ο Ερντογάν θέλει να υπονομεύσει τις ελληνοκυπριακές προσπάθειες εξερεύνησης και εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων φυσικού αερίου. Εξακολουθεί να αρνείται την αναγνώριση της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης (ΑΟΖ) της Λευκωσίας. Ταυτόχρονα, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις είναι γεμάτες εντάσεις.
Ολα αυτά είναι εντυπωσιακά, δεδομένου του πόσο Ελληνες και Ελληνοκύπριοι πολιτικοί καλωσόρισαν την ανέλιξη του Ερντογάν στην εξουσία όταν έγινε πρωθυπουργός της Τουρκίας το 2003. Αρχικά ο Ερντογάν επιβεβαίωσε τους Ελληνες που τον επικροτούσαν, καθώς προχώρησε την επίλυση του Κυπριακού, υποστηρίζοντας το 2004 το σχέδιο Ανάν για την επανένωση της Κύπρου ως ενός ομοσπονδιακού κράτους πριν από την 1η Μαΐου 2004, όταν η Κύπρος είχε προγραμματιστεί να ενταχθεί στην Ε.Ε.
Ωστόσο, ο Ερντογάν σοκαρίστηκε από το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος της 24ης Απριλίου 2004. Το δυσεπίλυτο Κυπριακό για άλλη μια φορά δεν έφθασε σε λύση. Αν και το 65% των Τουρκοκυπρίων ψήφισε υπέρ, το 76% των Ελληνοκυπρίων αντιτάχθηκε – κυρίως εξαιτίας του Ελληνα προέδρου της Κύπρου Τάσσου Παπαδόπουλου, ο οποίος υποστήριξε το σχέδιο κατά τη διάρκεια των συνομιλιών, αλλά στη συνέχεια ξεκίνησε εκστρατεία εναντίον του στο νησί και εμφανίστηκε έντονα συγκινημένος στην τηλεόραση ζητώντας την απόρριψή του.
Το σχέδιο Ανάν απολάμβανε την υποστήριξη στην Τουρκία και είχε γίνει αποδεκτό από τους Τουρκοκυπρίους, καθώς και οι δύο θεωρούσαν ότι η αποδοχή του αύξανε τις προοπτικές ένταξής τους στην Ε.Ε. Ελπίζοντας να ωφεληθεί από τη φιλοευρωπαϊκή τάση εντός της Τουρκίας, που ήταν ένα από τα πιο ισχυρά πολιτικά ρεύματα της εποχής εκείνης, ο Ερντογάν υποστήριξε πλήρως το σχέδιο Ανάν.
Βεβαίως, για τους Ελληνοκυπρίους τα νέα ωφελήματα ήταν περιορισμένα σε σχέση με αυτά των Τουρκοκυπρίων. Ο Ελληνας πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής στην Αθήνα έδειξε χλιαρή υποστήριξη στο σχέδιο Ανάν. Οπως αναφέρθηκε, ο πρόεδρος της Κύπρου Τάσσος Παπαδόπουλος κάλεσε τους ψηφοφόρους του να απορρίψουν το σχέδιο επανένωσης. Οι Ελληνοκύπριοι, οι οποίοι ήταν έτοιμοι να ενταχθούν στην Ε.Ε. την 1η Μαΐου, ανεξάρτητα από το πώς θα ψήφιζαν στο δημοψήφισμα, είχαν ελάχιστα κίνητρα να ψηφίσουν υπέρ. Αν και η Ε.Ε. έκανε κάποιες δηλώσεις της τελευταίας στιγμής υπέρ του σχεδίου Ανάν, είχε από καιρό χάσει την επιρροή της όσον αφορά το δημοψήφισμα, αφού είχε διασφαλιστεί ότι η ένταξη των Ελληνοκυπρίων στην Ε.Ε. θα γινόταν ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος.
Σύντομα, και παρόλο που ψήφισαν κατά του τερματισμού της κυπριακής σύγκρουσης, οι Ελληνοκύπριοι επετράπη να ενταχθούν στην Ε.Ε., ενώ οι Τουρκοκύπριοι που ψήφισαν για τον τερματισμό της σύγκρουσης παρέμειναν εκτός της Ενωσης. Αυτό ήταν ένα παιχνίδι που έπαιξαν καλά οι Ελληνοκύπριοι, αφού έτσι κατόρθωσαν να γίνουν οι ρυθμιστές της διαδικασίας ένταξης της Κύπρου στην Ε.Ε., κάτι που χρησιμοποίησαν στη συνέχεια προς όφελός τους – δηλαδή, να εμποδίσουν τη διαδικασία ένταξης της Αγκυρας με την υποστήριξη της Γαλλίας.
Η ευθύνη της Ευρώπης
– Εάν η Τουρκία επιδιώκει να ηγηθεί στον ευρύτερο μουσουλμανικό κόσμο, τότε η απαίτησή της να γίνει ταυτόχρονα αποδεκτή ως μια μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σχέδιο διάδοσης της μουσουλμανικής επιρροής στην Ευρώπη. Μπορεί η Ευρώπη να δεχθεί μια τουρκική στρατηγική που έχει τη δυνατότητα να μεταμορφώσει ριζικά την ήπειρο;
– Η Ε.Ε. έχει συμβάλει ακούσια στις δυναμικές που έχουν οδηγήσει στην κατάλυση της δημοκρατίας στην Τουρκία. Η ελπίδα ένταξης στην Ε.Ε. έγινε βασικός μοχλός της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Τουρκίας τη δεκαετία του ’90. Η προοπτική προσχώρησης παρείχε κίνητρο για σημαντικές φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Για παράδειγμα, η υπόσχεση της Ε.Ε. το 1999 για έναρξη ενταξιακών συνομιλιών εάν η Τουρκία εκπληρώσει τις πολιτικές προσδοκίες της Eνωσης οδήγησε στην εξάλειψη της θανατικής ποινής από την τουρκική νομοθεσία, καθώς και σε προσπάθειες εξάλειψης των βασανιστηρίων από τα αστυνομικά τμήματα και τις φυλακές. Ωστόσο, θα μπορούσε επίσης να υποστηρίξει κανείς ότι ο αυταρχισμός ήταν πάντα παρών στην Τουρκία και ότι οι αυταρχικές τάσεις του Ερντογάν αντικατοπτρίζουν αυτή την πραγματικότητα.
Oμως, η απρόθυμη στάση της Ε.Ε. προς την Aγκυρα ώθησε πολλούς Τούρκους να απομακρυνθούν από τις διαπραγματεύσεις. Αυτό επέτρεψε στον Ερντογάν να απορρίψει την κριτική της Ε.Ε. Εάν η Ε.Ε. επέβαλε κυρώσεις, όπως η απειλή αναστολής συνομιλιών και διακοπής των άμεσων ξένων επενδύσεων και αναπτυξιακών πόρων στην Τουρκία, κάτι που μπορεί να απειλούσε τις εκλογικές προοπτικές του Ερντογάν, τότε αυτό ίσως θα τον ανάγκαζε να μετριάσει την κλίση του στον αυταρχισμό.