Η Γη είναι ο πλανήτης όπου 100 εκατομμύρια κορωνοϊοί μπορούν άνετα να χωρέσουν επάνω στην κεφαλή μιας καρφίτσας. Το ακόμα «χειρότερο» είναι ότι την Ιστορία των αυτοκρατοριών, των τεχνών και των θρησκειών δεν τη γράφουν οι ηγέτες ή οι λαοί, όπως πιστεύουμε. Την Ιστορία τη γράφουν τα μικρόβια. «Μοιραζόμαστε τον πλανήτη με άλλους οργανισμούς και οι πιο πολυπληθείς από αυτούς είναι τα μικρόβια», λέει στην «Κ» ο Φρανκ Σνόουντεν. Συνομιλήσαμε με τον καθηγητή του αμερικανικού πανεπιστημίου Γέιλ όταν βρισκόταν στη Ρώμη και είχε μόλις αναρρώσει από μια μέτριας έντασης λοίμωξη από τον κορωνοϊό.
Στο νέο βιβλίο του «Epidemics and Society» (το Magnum Opus του καθηγητή που θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά το 2021 από τις εκδόσεις Πατάκη) ο Σνόουντεν εξηγεί πώς και γιατί τα μικρόβια γράφουν την Ιστορία, αφού οι αλλαγές που προκαλούν είναι οριστικές και μη αναστρέψιμες.
Εχει και η σημερινή επιδημία τη δυναμική να αλλάξει την Ιστορία; Προτού αρχίσουμε τις υποθέσεις και τις προβλέψεις, ο Σνόουντεν μιλάει για τον πατέρα του με τον οποίο είχαν το ίδιο όνομα. Ηταν κλασικιστής που δίδαξε στο πανεπιστήμιο Χάουαρντ στην Ουάσιγκτον. Ο Φρανκ ο νεότερος μάθαινε από μικρός για τον ελληνικό πολιτισμό, το θέατρο, τη φιλοσοφία, την ιστορία, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια και ανέπτυξε μια ευαισθησία στην ελληνική σκέψη, την οποία αξιοποιεί για να ερμηνεύει το σήμερα: «Ο Ιπποκράτης είχε διαπιστώσει ότι η δημόσια υγεία και το περιβάλλον συγκροτούν μια ολότητα. Αυτό επιβεβαιώνεται και σήμερα. Η διατάραξη της ισορροπίας της βιοποικιλότητας με την εισβολή των ανθρώπων σε τροπικές ζώνες προκαλεί τη μόλυνση των ανθρώπων από άγνωστους ιούς».
Οι λοιμοί καθρεφτίζουν την άγνοια και την ύβριν, γίνονται η τιμωρία για την αλαζονεία και την υπέρβαση του ορίου. Οπως δείχνει ο μύθος του Οιδίποδα, ίσως η βαθύτερη αλληγορία στην ιστορία της σκέψης, ο λοιμός απλώνεται στην πόλη για όσο καιρό ο άνθρωπος δεν βλέπει την ύβριν που διαπράττει απέναντι στους βαθύτερους νόμους της διττής φύσης – γη και ουρανός, Γαία και Θεός, μητέρα και πατέρας. Μόλις τιμωρείται και η όρασή του αφαιρείται, τότε μόνο βλέπει τα λάθη του.
Από τον μύθο του Οιδίποδα –που χάνεται στον χρόνο πολύ πριν από την ανεπανάληπτη απόδοση του Σοφοκλή στον «Οιδίποδα Τύραννο»– ώς τον κορωνοϊό του 2020 υπάρχουν λοιμοί που άλλαξαν την Ιστορία. Αν η κραταιά Αθήνα δεν είχε χτυπηθεί από τον λοιμό, θα μπορούσε να μετεξελιχθεί σε μια μεσογειακή αυτοκρατορία που θα διαρκούσε αρκετούς ακόμα αιώνες; Και αν το Βυζάντιο είχε γλιτώσει από τα διαδοχικά χτυπήματα των λοιμών, μήπως η πολιορκία του 1453 θα είχε αποτύχει, όπως απέτυχε η πολιορκία της Βιέννης το 1529 και το 1683;
Ο Φρανκ Σνόουντεν είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Γέιλ. Πρόσφατα ανέρρωσε και ο ίδιος από λοίμωξη λόγω κορωνοϊού.
– Θα λέγατε ότι ο λοιμός της αρχαίας Αθήνας επιτάχυνε την πτώση της;
– Θα το έλεγα ώς ένα βαθμό. Ο Θουκυδίδης έγραψε πολύ καθαρά για την τρομακτική επίδραση του λοιμού. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες έρευνες DNA, ήταν τυφοειδής πυρετός. Ισως ήταν δύο παράλληλες ασθένειες, όχι μόνο μία. Πάντως ο τύφος χτύπησε την Αθήνα σε μια μορφή πολύ πιο επιθετική από άλλες γνωστές επιδημίες τύφου. Οι επιδρομές της Σπάρτης και των συμμάχων της στις περιοχές γύρω από την Αθήνα οδήγησε τους περιφερειακούς πληθυσμούς να αναζητήσουν καταφύγιο μέσα στην Αθήνα. Κοιμούνταν στους δρόμους και στους ναούς κι αυτό ευνόησε την επέκταση της ασθένειας. Ο Θουκυδίδης γράφει ότι ο λοιμός επέδρασε σε κάθε πτυχή της αθηναϊκής ζωής. Οι άνθρωποι έπαψαν να πιστεύουν στους θεούς. Ελεγαν ότι ο Απόλλωνας δεν τους ακούει πια και ότι τους τιμωρεί. Επαψαν να πιστεύουν στον Περικλή. Διαμάχες ξέσπασαν στην πόλη. Η Αθήνα πληγώθηκε βαθιά και δεν επανήλθε ποτέ…
– Ο λοιμός νίκησε και τη Ρώμη;
– Ο λοιμός δεν ήταν ο μόνος λόγος. Υπήρχε κρίση ηθική και οικονομική κατά τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Ξεσπούσαν τοπικοί εμφύλιοι πόλεμοι στην Αυτοκρατορία, την ίδια ώρα που οι βάρβαροι προσαρμόζονταν στις μεθόδους και τις στρατηγικές της Ρώμης. Αλλά πάνω σε αυτά προστέθηκε και ήταν καθοριστική η έκρηξη της ελονοσίας που προκλήθηκε από την κλιματική αλλαγή στην Μεσόγειο, καθώς οι εκρήξεις ηφαιστείων έφεραν πιο θερμά καλοκαίρια. Το εργατικό δυναμικό εξασθένησε λόγω της ελονοσίας και η γεωργική παραγωγή μειώθηκε δραστικά. Αυτό επηρέασε και τον στρατό, αφού η στρατολόγηση γινόταν από τον Νότο. Η πτώση της Ρώμης οφειλόταν σε πολλούς παράγοντες, αλλά ο ρόλος του λοιμού ήταν καθοριστικός…
– Η πανώλη χτύπησε την Πόλη κατά την εποχή του Ιουστινιανού, πριν από 1.500 χρόνια…
– Για την πανώλη του Ιουστινιανού έχουμε μόνο λίγες πηγές. Ο Βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος έγραψε για την επιδημία το 541 μ.Χ. Ο ίδιος ο Ιουστινιανός προσβλήθηκε το 542 μ.Χ., αλλά ανάρρωσε. Η πανώλη αποδεκάτισε τον πληθυσμό της Πόλης και κάποιοι ιστορικοί μιλούν για μεγάλες απώλειες σχεδόν σε όλη την Ευρώπη. Προκάλεσε λιμό και αποδυνάμωση των στρατευμάτων, δίνοντας τη δυνατότητα σε αντιπάλους της Αυτοκρατορίας να διεκδικήσουν εδάφη σε Ανατολή και Δύση. Η πανώλη χτυπούσε κατά κύματα το Βυζάντιο επί αιώνες και ασφαλώς συνέβαλε στην τελική πτώση του.
– Και τον 14ο αιώνα η πανώλη άλλαξε την Ευρώπη.
– Από το 1347 ώς το 1443 η πανώλη χτύπησε κατά κύματα ολόκληρη την Ευρώπη αφανίζοντας τον μισό πληθυσμό της. Πάντοτε ο λοιμός ταξιδεύει μέσα από τους εμπορικούς δρόμους και πλήττει τα μεγάλα κέντρα των πολιτισμών – κάτι που βλέπουμε να συμβαίνει και σήμερα. Στην Ευρώπη του τέλους του Μεσαίωνα είχαμε όμως μια πρώτη μεγάλη αλλαγή. Αναπτύχθηκε η δημόσια υγεία. Εφαρμόστηκε η λογική στο πεδίο της ασθένειας. Κι αυτό άλλαξε εντελώς το παιχνίδι. Τότε κατασκευάστηκαν οι πρώτες προστατευτικές στολές, που έμοιαζαν με διαστημικές. Τότε κατανόησαν την αποτελεσματικότητα της κοινωνικής απόστασης, της καραντίνας και των υγειονομικών ζωνών. Επιπλέον, άρχισαν να αναπτύσσονται συστήματα αποχέτευσης, που προσφέρουν θωράκιση απέναντι στις μολύνσεις. Η ανάπτυξη της δημόσιας υγείας που επέβαλε η πανώλη κατέστησε εφικτή την οικοδόμηση των μεγάλων πόλεων, την έναρξη της Βιομηχανικής Επανάστασης και τη δημιουργία του σύγχρονου κράτους. Το κοινωνικό συμβόλαιο ήταν ταυτόχρονα πολιτικό συμβόλαιο και συμβόλαιο δημόσιας υγείας. Επομένως, βλέπουμε ότι τα μικρόβια καταστρέφουν μια εποχή και δημιουργούν μια άλλη.
– Eχετε υποστηρίξει στο βιβλίο σας ότι ένας λοιμός έφερε το τέλος της αποικιοκρατίας.
– Τον 18ο αιώνα τα ζαχαρότευτλα της σημερινής Αϊτής που ήταν γαλλική αποικία τροφοδοτούσαν τη γαλλική αυτοκρατορία. Τα καλλιεργούσαν δούλοι που είχαν μεταφερθεί από την Αφρική. Oμως, κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης ο γαλλικός έλεγχος υποχώρησε και εκδηλώθηκε εξέγερση. Μόλις ο Ναπολέων έγινε αυτοκράτορας επιχείρησε να αποκαταστήσει τη γαλλική τάξη. Eστειλε λοιπόν 50.000 στρατιώτες, μια τρομακτική αρμάδα. Δεν είχε υπολογίσει όμως τον κίτρινο πυρετό, που ήταν ενδημικός στην Καραϊβική και εκείνη την εποχή παρουσίαζε έξαρση. Οι Eυρωπαίοι δεν είχαν αναπτύξει ανοσία της αγέλης, όπως οι σκλάβοι Αφρικανοί. Μέσα σε λίγο καιρό το 80% των στρατιωτών πέθανε και το 20% ζούσε με πόνους και συσπάσεις. Αυτό προκάλεσε την υποχώρηση των Γάλλων. Ιδού λοιπόν η πρώτη επιτυχημένη επανάσταση των σκλάβων που έκανε την Αϊτή την πρώτη μαύρη δημοκρατία στον κόσμο. Κάπως έτσι άρχισε το τέλος της αποικιοκρατίας που απλώθηκε σε όλο τον κόσμο.
– Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο κίτρινος πυρετός έπληξε τη δουλεία και τον ρατσισμό;
– Κι όχι μόνο αυτό. Χωρίς την Αϊτή ως βάση ο Ναπολέων κατάλαβε ότι ήταν αδύνατον να κατακτήσει την Αμερική, όπως αρχικά σχεδίαζε. Eτσι, πούλησε τη Λουιζιάνα στον Τόμας Τζέφερσον, με αποτέλεσμα να διπλασιαστούν γεωγραφικά οι ΗΠΑ και να γίνουν για πρώτη φορά μια μεγάλη περιφερειακή δύναμη. Αυτό ήταν το πρώτο σημαντικό βήμα για τη δημιουργία της Αμερικής που γνωρίζουμε σήμερα.
– Δηλαδή, χωρίς τον κίτρινο πυρετό μπορεί οι ΗΠΑ να είχαν γίνει γαλλική κτήση;
– Hταν πολύ πιθανό. Σκεφθείτε όμως ακόμα πιο πέρα. Ο Ναπολέων στράφηκε κατά της Ρωσίας με σκοπό, όπως λέγεται, να αντιγράψει τον Μεγάλο Αλέξανδρο, να φτάσει ώς την Ινδία και να καταφέρει καίριο πλήγμα στη Βρετανική Αυτοκρατορία έχοντας στο μεταξύ υποτάξει και τη Ρωσία. Ξεκίνησαν 500.000 άνδρες. Hταν σαν να κινείτο κατά της Ρωσίας ένα ολόκληρο Παρίσι της εποχής. Κοντά στη Μόσχα όμως ξέσπασε επιδημία δυσεντερίας και έφτασαν να πεθαίνουν 3.000 Γάλλοι στρατιώτες την ημέρα χωρίς καν μάχη. Eτσι ο Ναπολέων αναγκάστηκε να υποχωρήσει από τη Μόσχα. Oμως οι συνθήκες υγιεινής στο στράτευμα ήταν άθλιες, με αποτέλεσμα να χτυπήσει τους Γάλλους και ο τύφος. Τελικά επέστρεψαν στη Γαλλία μόνο 15.000 άνδρες. Ο τύφος και η δυσεντερία οδήγησαν στην πτώση του Ναπολέοντα και στην αναδιάταξη της Ευρώπης. Ποτέ ξανά η Γαλλία δεν συγκέντρωσε έναν τέτοιο στρατό.
– Hρθε η σειρά του κορωνοϊού να γράψει Ιστορία;
– Θα δούμε. Κατά τη γνώμη μου ζούμε ένα πρώιμο στάδιο της εξάπλωσης του ιού. Θα υπάρχει για κάμποσο καιρό και θα προκαλέσει σοβαρές αλλαγές. Θα είναι ένα κυρίαρχο γεγονός που θα αλλάξει την κοινωνία μας, θα επηρεάσει το πώς λειτουργεί η Ε.Ε. Αν η καταστροφή χτυπήσει τους φτωχούς, θα δείτε κράτη να καταρρέουν. Η διεθνής ασφάλεια θα πληγεί, ενώ θα αυξηθεί ο ανταγωνισμός για τα αγαθά οδηγώντας σε λιμό.
– Εξαρτάται από τον χρόνο που θα χρειαστεί η ανακάλυψη αλλά και η παραγωγή του εμβολίου.
– Λέμε ότι 18 μήνες είναι πολλοί για ένα εμβόλιο, αλλά αν έλεγες στους Φλωρεντίνους του 15ου αιώνα ότι θα είχαν εμβόλιο σε 18 μήνες θα πανηγύριζαν. Πάντως, όπως η ανάπτυξη της υγιεινής και των συστημάτων υγείας εξάλειψε τις παλαιές ασθένειες, έτσι και μια αλλαγή σήμερα στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τη φύση θα μας προστατεύσει από τις νέες ασθένειες που ξεπηδούν μέσα από την καταστροφή των παρθένων τροπικών οικοσυστημάτων. Η προστασία του περιβάλλοντος και η δημόσια υγεία πάνε μαζί.
– Υπάρχει αυτός ο κίνδυνος, αλλά δεν πρόκειται για νομοτέλεια. Ας σκεφτούμε ότι το Ιντερνετ είναι ταυτόχρονα ένα ισχυρό εργαλείο εκπαίδευσης. Μέσα στο lockdown έγινε επίσης ένα δίκτυο επιβίωσης από ψυχολογική άποψη. Διαθέτει μια ισχυρή απελευθερωτική πλευρά, που πρέπει να διαφυλαχθεί.
– Πολλοί ισχυρίζονται ότι ανατολικοί πολιτισμοί, όπως είναι ο κινεζικός, με την έμφαση που αποδίδουν στη συλλογικότητα έναντι της ατομικότητας, είναι καλύτερα προετοιμασμένοι για την αντιμετώπιση επιδημιών.
– Η αντιμετώπιση των επιδημιών προϋποθέτει εμπιστοσύνη του πληθυσμού στις Αρχές και έγκαιρη, αντικειμενική, σωστή πληροφόρηση. Σε αυτά τα δύο πεδία η Κίνα δεν είναι τόσο καλά εξοπλισμένη όσο είναι μια δημοκρατία. Ο Σι Τζινπίνγκ ζήτησε τη στήριξη των πολιτών στην εφαρμογή των μέτρων. Για εμένα αυτό ήταν ένα έμμεσο εγκώμιο στη Δημοκρατία. Στην Ιταλία, η εφημερίδα Il Messangero έγραψε ότι «για πρώτη φορά τα τελευταία 3.000 χρόνια οι Ρωμαίοι ήταν υπάκουοι». Ναι, γιατί σήμερα οι Ρωμαίοι έχουν δημοκρατία.
To βιβλίο «Epidemics and Society» θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά το 2021 από τις εκδόσεις Πατάκη.