Εδώ και δύο μήνες, μπορεί κανείς να βρει στα βιβλιοπωλεία ένα βιβλίο του Εντγκαρ Καμπάνας και της Εύα Ιλούζ (καθηγητής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο Camilo José της Μαδρίτης ο μεν, καθηγήτρια κοινωνιολογίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ η δε), με τίτλο «Ευτυχιοκρατία – Πώς η βιομηχανία της ευτυχίας κυβερνά τη ζωή μας». Ακούγεται ενδιαφέρον, τουλάχιστον· από την άλλη, εν μέσω θέρους (και μάλιστα δύσκολου) θα έλεγε κανείς ότι αν κάτι θέλει να κυβερνά τη ζωή του, τότε αυτό είναι ακριβώς η ευτυχία, η ευδαιμονία ή έστω η προσωρινή μακαριότης των διακοπών. Γιατί λοιπόν βάλθηκαν οι δύο καθηγητές να διερευνήσουν τις επιπτώσεις ενός φαινομένου που αποκαλείται «θετική ψυχολογία», αλλά και «επιστήμη», «βιομηχανία της ευτυχίας» και το οποίο είναι, όπως σημειώνουν στο οπισθόφυλλο, «ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα των αρχών του αιώνα»; Τόσο εναντίον της χαράς είναι οι δυο τους;
«Το βιβλίο μας δεν αφορά έναν οποιονδήποτε τρόπο κατανόησης της ευτυχίας», ξεκαθαρίζει ο ένας εκ των δύο συγγραφέων, ο Εντγκαρ Καμπάνας. «Αυτό που αναλύουμε είναι μια συγκεκριμένη αντίληψη της ευτυχίας, που προέρχεται από την αμερικανική κουλτούρα και από τα βιβλία αυτοβοήθειας, από τους οικονομολόγους της ευτυχίας και τους θετικούς ψυχολόγους και είναι μία αντίληψη απλουστευτική, ατομικιστική, καταναλωτική. Εχει διαδοθεί τόσο, που οι άνθρωποι ίσως πιστέψουν ότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος κατανόησης της ευτυχίας. Δεν είναι αλήθεια. Εμείς πιστεύουμε ότι υπάρχουν κι άλλες προσεγγίσεις, σχετικές με το εκάστοτε πολιτισμικό, κοινωνικό, ιστορικό συμφραζόμενο. Η ευτυχία δεν είναι ένα ζήτημα αποκλειστικά ψυχολογικό, με οικουμενικά χαρακτηριστικά, όπως υποστηρίζει η βιομηχανία που έχει αναπτυχθεί γύρω της και η οποία λέει ότι το να είσαι ευτυχισμένος εξαρτάται από εσένα και μόνον εσένα».
Δεν ήταν πάντα έτσι τα πράγματα. Ο Καμπάνας και η Ιλούζ υποστηρίζουν ότι λίγο πριν από το γύρισμα του αιώνα ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την ευτυχία άρχισε να μεταβάλλεται. Δεν πιστεύουμε πια ότι η ευτυχία συνδέεται κάπως με τη μοίρα ή τις περιστάσεις ή την απουσία ασθενειών, την αποτίμηση μιας ολόκληρης ζωής. Πλέον, γίνεται αντιληπτή ως τρόπος σκέψης που οργανώνεται με τη δύναμη της θέλησης και του αυθεντικού μας εαυτού και είναι ο μόνος στόχος που δίνει αξία στη ζωή. Η συγκεκριμένη αντίληψη ευδοκιμεί στις ΗΠΑ αρκετές δεκαετίες και προωθείται από συμβούλους και γιατρούς, επιχειρηματίες και συγγραφείς βιβλίων αυτοβοήθειας, μέχρι και από επιχειρηματίες.
Αν έπρεπε να αναζητήσουν τις απαρχές της παγκόσμιας διάδοσής της, ο Καμπάνας και η Ιλούζ μάλλον θα τις εντόπιζαν στον Μάρτιν Σέλιγκμαν, που έγινε πρόεδρος του Αμερικανικού Ψυχολογικού Συλλόγου το 1998, υποστηρίζοντας τις διδαχές της θετικής ψυχολογίας και δίνοντας έμφαση στη «διόρθωση του κλαψουρίσματος» και στην ενίσχυση της «εσωτερικής δύναμης» των ανθρώπων. Το ενδιαφέρον είναι ότι το έργο του Σέλιγκμαν ενίσχυσαν «επιταγές από ανώνυμα ιδρύματα», «δικηγόροι με ψαρά μαλλιά και γκρίζα κουστούμια», βιβλία ψυχολογίας γραμμένα από οικονομολόγους, ποσοτικές έρευνες του Facebook για την ψυχική διάθεση των χρηστών του κ.ά.
Ο Καμπάνας το εξηγεί καλύτερα: «Επιχειρήθηκε μια μετατροπή της ευτυχίας σε κάτι αντικειμενικό, επιστημονικό, οικουμενικό. Οταν όμως μεταμορφώνεις κατά αυτό τον τρόπο μια έννοια που πάντοτε συνδεόταν με τον πολιτισμό, την κοινωνία, την ιστορία, δίνεις την εντύπωση ότι συνέλαβες τη βαθύτερη ουσία της, ίδια για όλους σε κάθε σημείο του κόσμου. Και οι λόγοι περί ευτυχίας που παράχθηκαν έκτοτε, πρόσφεραν ένα προϊόν προς πώληση που περιείχε αλήθειες, γεγονότα και συμβουλές με ουδέτερα, επιστημονικά χαρακτηριστικά».
Αν βέβαια θέλεις να μιλήσεις για τον άνθρωπο οικουμενικά και ουδέτερα, χρειάζεσαι και μια ανθρωπολογική υπόθεση, έναν λόγο περί αμετάβλητης ανθρώπινης φύσης, σωστά; «Πίσω από κάθε ιδεολογία υπάρχει μια άποψη για την ανθρώπινη φύση», αποκρίνεται ο Καμπάνας. «Στη βιομηχανία της ευτυχίας ο άνθρωπος θεωρείται αυτάρκης, τα άτομα στοχεύουν πάντα στο συμφέρον τους, στην αύξηση της απόλαυσης, της υγείας και της ικανοποίησής τους. Ολοι αγωνίζονται για την αυτοπραγμάτωσή τους. Για να γίνει όμως αυτό, πρέπει σύμφωνα με τη βιομηχανία της ευτυχίας να βρουν τα κλειδιά της αυτοβελτίωσης μέσα τους. Οχι στην κοινωνία, που δεν αλλάζει και είναι απλώς πηγή εμποδίων».
Ο συν-συγγραφέας του βιβλίου Εντγκαρ Καμπάνας είναι καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Camilo José της Μαδρίτης.Φωτ. Lago Cortón
Το φιλμ
Υπάρχει μια χολιγουντιανή ταινία –την αναφέρουν στο βιβλίο τους ο Καμπάνας και η Ιλούζ– που συμπυκνώνει επαρκώς αυτή τη στάση ζωής. Λέγεται «Το κυνήγι της ευτυχίας», είναι καθώς λέμε «βασισμένη σε αληθινή ιστορία» και αφηγείται τη ζωή του Κρίστοφερ Γκάρτνερ, ενός μικροαστού Αφροαμερικανού που η επιθυμία του να γίνει χαρούμενος, η στοχοπροσήλωσή του («μην επιτρέψεις ποτέ σε κανέναν να σου πει ότι δεν μπορείς να κάνεις κάτι», συμβουλεύει τον γιο του), τον βοήθησαν να ξεπεράσει την απόλυτη ανέχεια και να γίνει επιτυχημένος επιχειρηματίας που έδινε ομιλίες προσωπικής και επαγγελματικής ενθάρρυνσης.
Το μήνυμά του έχει ένα παράδοξο. Ενώ ισχυριζόταν ότι «η ευτυχία αφορά εσένα, είναι δική σου ευθύνη», παράλληλα υποστήριζε ότι εμπειρογνώμονες όπως ο ίδιος ήταν απαραίτητοι για την καθοδήγηση των ανθρώπων σε αυτό τον στόχο. Ο Καμπάνας παρατηρεί σχετικά: «Η βιομηχανία της ευτυχίας μας λέει “διαχειρίσου τη ζωή σου, πρώτα όμως έλα στο συνέδριό μου, αγόρασε το βιβλίο μου”. Είναι όπως και με τον αυτοδημιούργητο άνθρωπο, που επίσης χρειάζεται οδηγίες, σαν τα έπιπλα ΙΚΕΑ: θα τα φτιάξεις μόνος σου, αλλά με βάση το manual κι έτσι βγαίνουν όλα ίδια. Η βιομηχανία της ευτυχίας τονίζει ότι εμείς είμαστε υπεύθυνοι για όσα μας συμβαίνουν. Και όταν όλα πάνε καλά, το αξίζουμε. Οταν όμως δεν πάνε, τότε νιώθουμε διπλά ένοχοι. Αφενός, εξαιτίας της κατάστασης που μας κάνει να υποφέρουμε, π.χ. επειδή χάσαμε τη δουλειά μας και αφετέρου, επειδή μόνοι μας δεν μπορούμε να ξεπεράσουμε το άγχος, την κατάθλιψη που αυτή η δυσκολία μάς προκαλεί».
Αν κάποιος σου προσφέρει τα μυστικά της ευτυχίας, θέλει τα λεφτά σου
EDGAR CABANAS , EVA ILLOUZ Ευτυχιοκρατία – Πώς η βιομηχανία της ευτυχίας κυβερνά τη ζωή μας μτφρ. Βασιλική Πέτσα εκδ. Πόλις, σελ. 352
Την ίδια στιγμή, πίσω από τον άνθρωπο και την ευθύνη της ευτυχίας του, πίσω από τη συγκρότηση του εαυτού του, κρύβεται και κάτι που δεν μπορεί παρά να ονομαστεί, κάπως βαρύγδουπα, «νόημα της ζωής». Πόσο υπεύθυνοι είμαστε άραγε για το περιεχόμενό του; «Η ιδέα ότι αναζητούμε το δικό μας νόημα στη ζωή, είναι μέρος της ίδιας ανθρωπολογικής υπόθεσης στην οποία βασίζεται η συγκεκριμένη αντίληψη περί ευτυχίας», λέει ο Καμπάνας. «Ωστόσο, δεν είμαστε μόνοι μας στον κόσμο. Ο τρόπος που συγκροτούμε τον εαυτό μας δεν είναι αποκλειστικά δικός μας. Κάθε νόημα παράγεται από τα κοινωνικά υλικά που μας περιβάλλουν ή έχει ήδη παραχθεί από άλλους. Και το παράδοξο εδώ είναι ότι η ιδέα πως θα βρούμε μόνοι μας το νόημα της ζωής μας, πλαισιώνεται πάλι από συμβουλές ειδικών, ίδιες για όλους. Στη ζωή αρκεί λ.χ. να είσαι ευγνώμων, αφού η ευγνωμοσύνη συνδέεται με την ευτυχία, και να δείχνεις “θετικά” συναισθήματα. Εγώ όμως μπορεί να μη θέλω να είμαι πρόσχαρος. Μπορεί να θέλω να είμαι στοχαστικός ή να έχω κριτική στάση στα πράγματα».
Ποιες στάσεις ζωής θεωρούνται σύμφωνα με τη «θετική» περί ευτυχίας αντίληψη, ακατάλληλες και αναποτελεσματικές; «Αυτοί που μένουν εκτός του κανόνα της, είναι όσοι προσπαθούν να αλλάξουν τα πράγματα γύρω τους», απαντά ο Καμπάνας. «Σε αυτούς προτείνεται να μην παραπονιούνται γιατί είναι χάσιμο χρόνου, να βρουν τον δικό τους τρόπο να βγάζουν άκρη με τα προβλήματα. Αλλιώς, είναι τοξικά άτομα, drama queens, κλαψιάρηδες. Ωστόσο, με αυτή τη λογική δεν θα καταλαβαίναμε γιατί για παράδειγμα γίνονται διαδηλώσεις. Και όταν κανείς δεν θέλει να καταλάβει γιατί γίνονται διαδηλώσεις, επιστρατεύεται η ιδέα ότι όσοι διαμαρτύρονται, στην πραγματικότητα αυτοθυματοποιούνται. Καμιά φορά όμως μπορεί να υπάρχουν πραγματικά θύματα και όχι, όπως υποστηρίζεται, ενήλικοι που συμπεριφέρονται σαν παιδιά που δεν τους αρέσει το φαγητό στο τραπέζι. Καμιά φορά, κάποια κοινωνικά κινήματα διεκδικούν αλλαγές. Και κάποιες αλλαγές είναι εύλογες».
Aραγε, όλα αυτά συνδέονται με την έννοια του ιδανικού πολίτη, του ιδανικού επαγγελματία και εργαζομένου, του ιδανικού ατόμου, για την οποία τόσα λέγονται κάθε φορά που μια κοινωνία περνάει κάποια κρίση; Ο Καμπάνας και η Ιλούζ καταπιάνονται ενδελεχώς με αυτό το ζήτημα στο βιβλίο τους. Τα τελευταία χρόνια ακούγεται και στην Ελλάδα μια λέξη όχι εντελώς άσχετη με όλα αυτά: η «αριστεία». «Δεν τη γνωρίζω φυσικά, αλλά δεν με εκπλήσσει η περιγραφή της», σχολιάζει ο Καμπάνας. «Οι επιστήμονες της ευτυχίας μιλούν συχνά για την “ευδαιμονία” του Αριστοτέλη, αγνοώντας ότι εκείνος δεν είχε κατά νουν το ανθρωπολογικό και ψυχολογικό υποκείμενο που έχουμε εμείς κι έτσι τον μεταφέρουν εύκολα στο παρόν. Νομίζω πάντως ότι στη συγκεκριμένη αντίληψη περί ευτυχίας, η λέξη-κλειδί είναι η “εμμονή” και συγκεκριμένα με την αυτοβελτίωση. Μας λένε ότι δεν μπορούμε να είμαστε τέλειοι, αλλά πρέπει να είμαστε παθιασμένοι με τη βελτίωση του εαυτού, να διαχειριζόμαστε καλύτερα τα συναισθήματα, τις δυνατότητες και τις δεξιότητές μας. Το αντιφατικό είναι ότι ενώ μπορούμε, υποτίθεται, να γίνουμε καλύτεροι, πάντα μας λείπει κάτι. Γι’ αυτό και χρειαζόμαστε συνταγές και οδηγίες».
H δικαιοσύνη
Εκτός από τον Αριστοτέλη, θα μπορούσε κανείς να επικαλεστεί πολλούς ακόμη στοχαστές και φιλοσόφους, από τον Επίκουρο ώς τον Τζέρεμι Μπένθαμ ή, γιατί όχι και τον Σοπενχάουερ. Πολλές θρησκευτικές έννοιες επίσης ή προτάγματα, όπως η βουδιστική νιρβάνα ή ο ευχαριστιακός τρόπος ζωής. Κάπου θα πρέπει να οδηγηθούμε όμως, σε κάποια θέση, έστω ημιτελή. Ή μήπως όχι; «Αν κάποιος σου προσφέρει τα μυστικά της ευτυχίας, θέλει τα λεφτά σου», καταλήγει ο Καμπάνας. «Σκοπός του δικού μας βιβλίου δεν είναι να σου πούμε τι να κάνεις, αλλά να προσφέρουμε εργαλεία, επιχειρήματα, δεδομένα, ώστε να σκεφτείς τι είναι καλύτερο και τι χειρότερο, όχι τι είναι σωστό και λάθος. Αυτό το κάνει ένας ιερέας, που κηρύσσει τι είναι ηθικό. Αν θέλετε πάντως, έχω μια προσωπική, ηθική θέση και αυτή βασίζεται στο γεγονός ότι καμιά φορά, η ευτυχία είναι ασύμβατη με τη δικαιοσύνη. Πράγματα που σε κάνουν χαρούμενο, μπορεί να είναι άδικα. Στις περιπτώσεις που πρέπει να διαλέξω, διαλέγω τη δικαιοσύνη. Πιστεύω ότι η αποκλειστική επιδίωξη της ευτυχίας μας απομακρύνει και από άλλες σημαντικές αξίες. Για παράδειγμα; Η αλήθεια και η γνώση. Η αλληλεγγύη, η φιλία».