«Θυμάμαι την τελευταία φορά που είχαμε μιλήσει. Ημουν στην Ελλάδα για πολύ λίγες ημέρες, αλλά θα επέστρεφα για φθινοπωρινές διακοπές και ήμουν αποφασισμένος να εξασκήσω τα ελληνικά μου», μου λέει ο καθηγητής Κοινωνικής και Φυσικής Επιστήμης στο πανεπιστήμιο Γέιλ Νικόλας Χρηστάκης, καθισμένος αναπαυτικά στο γραφείο του σπιτιού του στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Η οθόνη του υπολογιστή αποκαλύπτει ένα ηλιόλουστο δωμάτιο με θέα στον κήπο. Αυτή τη φορά η συνέντευξή μας θα γίνει στα αγγλικά, καθώς δεν σκοπεύει να ταξιδέψει στην πατρίδα σύντομα, εξαιτίας του κορωνοϊού. Η πανδημία είναι το θέμα του νέου του βιβλίου με τίτλο «Το τόξο του Απόλλωνα – Η βαθιά και διαρκής επίπτωση του κορωνοϊού στον τρόπο ζωής μας», που αναμένεται να κυκλοφορήσει τις επόμενες εβδομάδες από τις εκδόσεις Κάκτος.
Τον τίτλο τού ενέπνευσε μια ιστορία από την αρχή της Ιλιάδας: Ο ιερέας Χρύσης επισκέπτεται τον Αγαμέμνονα και, προσφέροντάς του δώρα, του ζητεί να του επιστρέψει την κόρη του, Χρυσηίδα. Ο Αγαμέμνονας τον διώχνει και ο ιερέας τού Απόλλωνα προσεύχεται στον θεό ζητώντας του να τιμωρήσει τους Αχαιούς. Ο Απόλλωνας οργισμένος παίρνει το τόξο του και με τα βέλη του αρχίζει να σκορπίζει τον λοιμό στο στρατόπεδο των Αχαιών. Το βιβλίο συγκρίνει την πανδημία με αντίστοιχες του παρελθόντος, όπως αυτή της γρίπης του 1918 και του 1957, τον τρόπο που αντέδρασαν οι κοινωνίες και οι πολίτες, εξετάζει τα μαθήματα που μπορούμε να αντλήσουμε.
«Πρόκειται για μια σοβαρή, θανατηφόρο ασθένεια, πιο θανατηφόρο από τη γρίπη, αλλά όχι τόσο θανατηφόρο όσο η βουβωνική πανώλη που αποδεκάτιζε τις κοινωνίες. Παρ’ όλα αυτά, πιστεύω ότι θα επηρεάσει σημαντικά την κοινωνία μας», επισημαίνει. «Τα τελευταία εκατό χρόνια είχαμε πανδημίες του αναπνευστικού κάθε 10-12 χρόνια που προκαλούσε κυρίως ο ιός της γρίπης Α. Οι πιο σοβαρές ήταν το 1918 και το 1957. Ο κορωνοϊός θα είναι κάπου ανάμεσα σε αυτές τις δύο: χειρότερος από το 1957, αλλά όχι από το 1918».
Πανδημίες λοιπόν υπήρχαν πάντα, απλά αυτή είναι πρώτη που βιώνουν πολλές γενιές. «Νομίζουμε ότι είναι μια ασυνήθιστη εμπειρία, γιατί δεν έχουμε ξαναβιώσει λοιμό, αλλά η ανθρωπότητα είχε λοιμούς για χιλιάδες χρόνια, ο Ομηρος έγραψε για κάτι αντίστοιχο πριν από 3.000 χρόνια. Σε κάθε πανδημία λοιπόν οι πολίτες αποσύρθηκαν στα σπίτια τους, η οικονομική δραστηριότητα κατέρρευσε, οι άνθρωποι φοβούνταν τους γείτονες και τους συγγενείς τους, πέθαιναν μόνοι τους».
Ηταν εξαρχής υπέρ του lockdown και αυτή ήταν και η συμβουλή που έδωσε στον Ελληνα πρωθυπουργό όταν επικοινώνησε μαζί του στις αρχές Μαρτίου. Εκ των υστέρων αισθάνεται εντυπωσιασμένος και υπερήφανος για την «απρόσμενα εκπληκτική δουλειά που έκαναν στη διαχείριση της πανδημίας οι Ελληνες. Νομίζω ότι μετά τη δοκιμασία της οικονομικής κρίσης, οι Ελληνες ήξεραν ότι η χώρα ήταν εύθραυστη και πήραν στα σοβαρά την πανδημία, ενώ επέδειξαν και πολλή αλληλεγγύη». Ελπίζει δε να συνεχίσουν έτσι και τους επόμενους μήνες που η πανδημία θα δοκιμάσει και πάλι τις αντοχές όλων. Τονίζει δε ότι «θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως ο ιός δεν θα φύγει ποτέ, θα είναι μέρος του κόσμου μας, απλά κάποια στιγμή θα αναπτύξουμε ανοσία της αγέλης και θα έχουμε και εμβόλιο. Οπως επιχειρηματολογώ στο νέο μου βιβλίο, αυτός ο ιός ίσως γίνει τελικά σαν το κοινό κρυολόγημα».
«Αλλαξε η ζωή μου»
Ο ίδιος από τις 6 Μαρτίου εργάζεται από το σπίτι, το οποίο εγκαταλείπει μόνο για τις εβδομαδιαίες προμήθειες της οικογένειας. Τα μαλλιά του έχουν μακρύνει εμφανώς, το επισημαίνει και ο ίδιος και γελάει, καθώς τα χτενίζει με τα δάχτυλά του απομακρύνοντάς τα από το πρόσωπό του. Η καθημερινότητά του δεν είναι η μόνη που επηρεάστηκε από την υγειονομική κρίση. «Ενας από τους τρόπους που ο ιός άλλαξε τη ζωή μου», ομολογεί, «είναι ότι έχει διαφοροποιήσει την επιστημονική έρευνα που κάνω, περίπου η μισή πια είναι σχετική με τον ιό. Ως ειδικός στη μετάδοση των μικροβίων, τώρα πια μελετώ τη μετάδοση του κορωνοϊού».
Σε συνεργασία με τον ανιψιό του, φοιτητή Επιστήμης των Υπολογιστών στο Γέιλ, ανέπτυξε μια νέα εφαρμογή, τη Hunala, διαθέσιμη αυτή τη στιγμή στις ΗΠΑ, η οποία δεν καταγράφει αν κάποιος έχει κολλήσει, αλλά προβλέπει αν κάποιος θα έρθει σε επαφή με τον ιό και τον προειδοποιεί ότι πλησιάζει σε hotspot, μελετώντας τη συγκέντρωση κρουσμάτων σε κάθε περιοχή, περίπου όπως οι εφαρμογές που συγκεντρώνουν δεδομένα από οδηγούς και ενημερώνουν για το πού υπάρχει μποτιλιάρισμα. Είναι ένα μόνο από τα πρότζεκτ πάνω στα οποία εργάζεται η ομάδα του στο Εργαστήριο Ανθρώπινης Φύσης του Γέιλ. «Οι έρευνές μας», εξηγεί, «έχουν στόχο να ανακαλύψουμε νέες πληροφορίες για την ανθρώπινη φύση και την κοινωνία, αλλά και να βρούμε τρόπους να βελτιώσουμε την κοινωνία».
Τα γονίδια δεν επηρεάζουν μόνο το σώμα, αλλά και τις κοινωνίες μας
Στο πιο πρόσφατο βιβλίο του, «Προσχέδιο, οι εξελικτικές ρίζες μιας καλής κοινωνίας» (εκδόσεις Κάτοπτρο), αποδεικνύει τις αρχαίες ρίζες της κοινωνικής ζωής και επιχειρηματολογεί ότι «η φυσική επιλογή μάς έχει εφοδιάσει με την ικανότητα και την επιθυμία να συμμετέχουμε σε ομάδες με συγκεκριμένους τρόπους», αλλά και ότι «τα γονίδια δεν επηρεάζουν μόνο τη δομή και τη λειτουργία του σώματος και του νου μας, και συνεπώς τη συμπεριφορά μας, αλλά και τη δομή και λειτουργία των κοινωνιών μας».
Υποστηρίζει ότι είναι στα γονίδιά μας να ερωτευόμαστε, να κάνουμε φίλους, να συνεργαζόμαστε, να διδάσκουμε, να αναγνωρίζουμε τη μοναδικότητά μας, να την επικοινωνούμε στους άλλους και να αντιλαμβανόμαστε τη μοναδικότητα των άλλων. Αποδεικνύει επίσης ότι στον πυρήνα όλων των κοινωνιών βρίσκονται καθολικά χαρακτηριστικά εκ φύσεως κοινωνικά, δηλαδή αφορούν το πώς λειτουργούν ομάδες ανθρώπων. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι κωδικευμένα στα ανθρώπινα γονίδια και συγκροτούν αυτό που ονομάζει «κοινωνική ακολουθία»: Είναι η ικανότητα να έχουμε ατομική ταυτότητα και να την αναγνωρίζουμε, η αγάπη για τους συντρόφους και τους απογόνους μας, η φιλία, τα κοινωνικά δίκτυα, η συνεργασία, η προτίμηση για την ομάδα, η ήπια ιεραρχία και η κοινωνική μάθηση και διδασκαλία. Οπως γράφει στο βιβλίο του, «η ανθρώπινη ικανότητα να δημιουργούμε κοινωνίες έχει γίνει ένστικτο. Δεν είναι απλώς κάτι που μπορούμε να κάνουμε, είναι κάτι το οποίο πρέπει να κάνουμε».
Η ειρωνεία
Η πανδημία, ωστόσο, έφερε στην καθημερινότητά μας την κοινωνική αποστασιοποίηση. Πώς άραγε θα μπορέσουμε να ζήσουμε ενάντια σε αυτό που θεωρεί ο καθηγητής ότι είναι η φύση μας; «Ναι, είναι κάπως ειρωνικό. Υπάρχουν κομμάτια της φύσης μας, του ποιοι είμαστε, που πρέπει να εγκαταλείψουμε, όπως το να αγγίζουμε και να βλέπουμε ο ένας τον άλλο, αλλά υπάρχουν και άλλα στοιχεία της φύσης μας, όπως η ικανότητα να συνεργαζόμαστε και να μοιραζόμαστε πληροφορίες και να διδάσκουμε ο ένας τον άλλο, που είναι ακριβώς τα εργαλεία που θα χρειαστούμε για να νικήσουμε τον ιό. Πρέπει λοιπόν να εργαστούμε μαζί για να μείνουμε χώρια και να νικήσουμε τον ιό».
