Την Πέμπτη 8 Οκτωβρίου η Σουηδική Ακαδημία θα ανακοινώσει τον φετινό νικητή του βραβείου Νομπέλ Λογοτεχνίας. Η κανονικότητα μέσα από το κύρος που προσφέρει η απονομή του βραβείου είναι το ζητούμενο για την Ακαδημία, που τον Νοέμβριο του 2017 σείστηκε από ένα σκάνδαλο σεξουαλικής κακοποίησης. H σουηδική εφημερίδα Dagens Nyheter δημοσίευσε μαρτυρίες 18 γυναικών που κατηγορούσαν τον Ζαν-Κλοντ Αρνό για σεξουαλική κακοποίηση. Ο Γάλλος στην καταγωγή Αρνό ήταν παντρεμένος με την Καταρίνα Φρόστενσον, μέλος της Σουηδικής Ακαδημίας, και οι δυο τους διατηρούσαν πολιτιστική λέσχη στη Στοκχόλμη. Στη λέσχη ο Αρνό θα γνώριζε πολλές από τις γυναίκες που αργότερα θα κακοποιούσε, ενώ η Ακαδημία χρηματοδοτούσε πολιτιστικές εκδηλώσεις στον χώρο.
Ο χειρισμός της υπόθεσης προκάλεσε εμφύλιο μεταξύ των μελών της Ακαδημίας, με αποτέλεσμα 6 από τα 18 μέλη να παραιτηθούν. Η απουσία δύο άλλων μελών από την επιτροπή για διαφορετικούς λόγους δεν έδινε την απαραίτητη απαρτία για την απονομή του Νομπέλ και έτσι το 2018 δεν απονεμήθηκε το βραβείο. Το 2019 η Ακαδημία, αφού δέχθηκε νέα μέλη στην επιτροπή της, απένειμε το βραβείο Νομπέλ εις διπλούν, ένα για το 2019 και ένα για το 2018.
Το 2019 κυκλοφόρησε στη Σουηδία το βιβλίο «Klubben – en undersökning» (Η λέσχη – μια έρευνα) από τη Ματίλντα Γκούσταφσον, τη δημοσιογράφο που έγραψε το πρώτο άρθρο που ξεσκέπασε τον Αρνό και οδήγησε τη Σουηδική Ακαδημία σε μια από τις μεγαλύτερες κρίσεις της ιστορίας της.
Η «Κ» συνομίλησε με την Γκούσταφσον για το σκάνδαλο, τους ανθρώπους που ανέδειξαν τον Αρνό και αδιαφόρησαν για τη συμπεριφορά του, και τη στάση της Ακαδημίας που έπληξε το κύρος του θεσμού παγκοσμίως.
– Την Πέμπτη η Ακαδημία θα ανακοινώσει τον νικητή του Νομπέλ Λογοτεχνίας. Πόσο διαφορετικός είναι ο θεσμός μετά το 2017 και τη δημοσιοποίηση του σκανδάλου;
– Στη Σουηδία τουλάχιστον τα πάντα άλλαξαν σε ό,τι αφορά την Ακαδημία. Στο εξωτερικό ξέρουν περισσότερο το βραβείο Νομπέλ αλλά όχι την Ακαδημία, τους ανθρώπους που την αποτελούν και επιλέγουν τον νικητή. Η Ακαδημία στη Σουηδία είχε σχεδόν μυθολογικό χαρακτήρα. Είμαστε μια χώρα κοσμική και προοδευτική και έτσι χρειαζόμασταν κάτι μεγαλύτερο από τα τετριμμένα, κάτι με βαθύτερη σημασία και η Ακαδημία έπαιζε αυτό τον ρόλο. Το να είσαι μέλος εθεωρείτο η ύψιστη τιμή. Επίσης υπήρχε μυστήριο γύρω από τη ζωή των μελών, κανένας δεν ήξερε τίποτα γι’ αυτούς. Αυτό ίσχυε παλιά. Μετά το άρθρο, το δέος υποχώρησε. Δεν έχουν πλέον την εμπιστοσύνη του κόσμου και έχασαν τον σεβασμό. Για πρώτη φορά στην ιστορία, είναι δύσκολο να βρουν νέα μέλη. Αρκετοί λογοτέχνες και πανεπιστημιακοί απέρριψαν προτάσεις να γίνουν μέλη στην Ακαδημία, κάτι που στο παρελθόν ήταν αδιανόητο. Την ίδια στιγμή, όμως, η Ακαδημία διαχειρίζεται πολλά χρήματα και αυτός είναι ένας από τους λόγους που παραμένει ακόμα ισχυρή γιατί οι συγγραφείς στη Σουηδία οικονομικά είναι ευάλωτοι και θέλουν τις υποτροφίες που προσφέρει η Ακαδημία.
– Στο βιβλίο αναφέρετε ότι ενώ είχατε ακούσει φήμες από το 2009 για τη συμπεριφορά του Αρνό, μόλις το 2017 ξεκινήσατε την έρευνα. Πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξαν η δημοσιοποίηση του σκανδάλου Ουάινσταϊν και το κίνημα #ΜeΤoo που ακολούθησε;
– Το κίνημα #ΜeΤoo άλλαξε τα πάντα και αυτό που έδειξε η υπόθεση Ουάινσταϊν είναι ότι οι καταγγελίες εναντίον ισχυρών ανδρών είχαν για πρώτη φορά στην ιστορία άμεσες συνέπειες. Επίσης το ρεπορτάζ για τον Ουάινσταϊν με βοήθησε να καταλάβω τι ήταν εφικτό να καταφέρει ένας δημοσιογράφος που θέλει να ερευνήσει μια παρόμοια υπόθεση.
H «γέννηση» του Αρνό
Τη δεκαετία του ’80 στη Στοκχόλμη μια νέα γενιά συγγραφέων δημιούργησε ένα λογοτεχνικό κύκλο που ήθελε να διαφοροποιηθεί από τη λογοτεχνία της προηγούμενης δεκαετίας, επιζητούσε τον κοσμοπολιτισμό και δεν έλεγε όχι στον αμοραλισμό. Σημαντικό πρόσωπο σ’ αυτόν τον κύκλο ήταν ο Ορας Ενγκνταλ, ιστορικός τέχνης και αργότερα γραμματέας της Σουηδικής Ακαδημίας επί μία δεκαετία. Ο Ζαν-Κλοντ Αρνό, ήδη γνωστός στη νυχτερινή ζωή της Στοκχόλμης αλλά άσημος στον χώρο των τεχνών, έγινε μέλος εκείνης της παρέας και έτσι ξεκίνησε μια συμβιωτική σχέση μέσα από την οποία ο ίδιος δίδασκε τη γαλλική φινέτσα στους άνδρες της παρέας και σε αντάλλαγμα ανελισσόταν στον χώρο της κουλτούρας. Οι δεσμοί φιλίας οι οποίοι δημιουργήθηκαν τότε ήταν τόσο ισχυροί, που όταν ξέσπασε το σκάνδαλο ο Ενγκνταλ ήταν σίγουρος για την αθωότητα του Αρνό.
«Στη Σουηδία, ειδικά οι διανοούμενοι, πάντα εξιδανίκευαν τους Γάλλους, επειδή σε αντίθεση με τους Σουηδούς, ακολουθούσαν τους εθιμοτυπικούς κανόνες, ήξεραν πώς να συμπεριφερθούν σε ένα εστιατόριο», εξηγεί στην «Κ» για την ανέλιξη του Αρνό η Γκούσταφσον και προσθέτει: «Η εξιδανίκευση της γαλλικής κουλτούρας και του τρόπου ζωής ήταν ιδιαίτερα έντονη σε αυτή τη γενιά του ’80. Νομίζω ότι ο Αρνό συμβόλιζε για την παρέα του Ενγκνταλ αυτή την κουλτούρα, τους τρόπους στα εστιατόρια και το θράσος με τις γυναίκες. Ετσι μπήκε στο γκρουπ τους παρόλο που ο ίδιος δεν είχε καταφέρει κάτι ιδιαίτερο στον χώρο της τέχνης. Το άλλο σημαντικό πρόσωπο στη ζωή του Αρνό ήταν η σύζυγός του, Καταρίνα Φρόστενσον, μία από τις μεγαλύτερες ποιήτριες στη Σουηδία. Είχε δημιουργήσει δηλαδή ένα ισχυρό δίκτυο με τη σύζυγό του και τον Ενγκνταλ ως έναν από τους καλύτερούς του φίλους. Οταν τη δεκαετία του ’90 η Φρόστενσον και ο Ενγκνταλ έγιναν μέλη της Ακαδημίας, η δύναμή του μεγάλωσε ακόμα περισσότερο».
– Στο βιβλίο γράφετε ότι ένας από τους μηχανισμούς που επέτρεψε στον Αρνό να εκμεταλλευθεί τη δύναμή του είναι η απροθυμία αλλά και η αδυναμία του χώρου της τέχνης να ορίσει με σαφήνεια τις σχέσεις εξουσίας. Μπορείτε να μας το εξηγήσετε;
– Ο κόσμος της τέχνης είναι δύσκολο να γίνει κατανοητός, ποιος έχει την πραγματική δύναμη και τι σημαίνει εν τέλει δύναμη. Αν είσαι νεοεισερχόμενος στον χώρο εύκολα μπορείς να πέσεις θύμα κάποιου που εκμεταλλεύεται αυτή την άγνοια για να τη χρησιμοποιήσει αργότερα, όπως έκανε ο Αρνό. Ηξερε την ασάφεια στους συσχετισμούς εξουσίας που υπάρχουν στον χώρο της τέχνης και συχνά υπερέβαλε για τη δύναμή του και το τι ήταν ικανός να κάνει. Οι γυναίκες φυσικά δεν είχαν τρόπο να τσεκάρουν τους ισχυρισμούς του ώστε να αγνοήσουν τις απειλές.
– Η Φρόστενσον, εφόσον γνώριζε τη συμπεριφορά του άνδρα της, πώς τον ανεχόταν;
– Νομίζω ο ρόλος της Φρόστενσον είναι η δυσκολότερη ερώτηση στην υπόθεση. Η ίδια είναι αφιερωμένη στην ποίηση, ποτέ δεν έκανε άλλη δουλειά. Ο Αρνό ήταν σημαντικός για εκείνη και για την ποίησή της. Ο ρόλος «συζύγου του συγγραφέα» είχε αντιστραφεί, εκείνος ήταν που καθάριζε και μαγείρευε ώστε αυτή να είναι αποκλειστικά συγκεντρωμένη στην ποίησή της. Επίσης, άτομα που ήταν κοντά στο ζεύγος είπαν ότι αποτελούσε πηγή έμπνευσης για το έργο της. Στην ποίησή της μπορείς να εντοπίσεις την παρουσία του Αρνό, ήταν μια «αρσενική» μούσα για εκείνη.
– Στην πρώτη συνεδρίαση των μελών της Ακαδημίας μετά τη δημοσίευση του άρθρου, πολλοί παραδέχθηκαν ότι γνώριζαν για τη συμπεριφορά του Αρνό. Γιατί δεν έκαναν τίποτα;
– Ενας από τους λόγους ήταν ότι δεν ήθελαν να έρθουν σε ρήξη με την Καταρίνα Φρόστενσον, καθώς φοβούνταν την οργή της αλλά επίσης ήθελαν να την προστατεύσουν. Η Φρόστενσον αντιπροσώπευε τη «δημιουργική ιδιοφυΐα», το γεγονός ότι η ποίησή της ήταν τόσο σημαντική που θα μιλούσαν για αυτή στους επόμενους αιώνες. Πίστευαν ότι το να προστατεύσουν την ποίησή της ήταν σημαντικότερο από το να προστατεύουν τα θύματα του Αρνό.
Το τελικό αποτέλεσμα της μεγάλης σύγκρουσης
Η Ακαδημία έκοψε τους δεσμούς με τον Αρνό, αλλά τα μέλη της θα συγκρούονταν μεταξύ τους όταν ερχόταν η ώρα να αποφασίσουν για την αποπομπή της Φρόστενσον, η οποία κατηγορούνταν για συγκάλυψη. Γρήγορα σχηματίστηκαν δύο στρατόπεδα, στο ένα ήταν η πρώτη γυναίκα πρόεδρος της Ακαδημίας, Σάρα Ντάνιους, και στο άλλο ο Ενγκνταλ. Η Σάρα Ντάνιους θα γινόταν σύμβολο για τις γυναίκες και εχθρός για ορισμένα μέλη της Ακαδημίας, όταν μετά τη συνεδρίαση διάβασε ένα δελτίο Τύπου στα μέσα ενημέρωσης στο οποίο οι ευθύνες της Ακαδημίας διατυπωνόταν για πρώτη φορά ξεκάθαρα.
«Το να ακούς τη Σάρα Ντάνιους, γραμματέα σε έναν οργανισμό γνωστό για τη μυστικοπάθειά του, ξαφνικά να παραδέχεται ότι και στην Ακαδημία υπήρξαν θύματα του Αρνό ήταν σοκαριστικό. Πολλές κοπέλες μετά την εμφάνισή της αποφάσισαν να καταθέσουν στην αστυνομία για την κακοποίηση που δέχθηκαν από τον Αρνό. Την ίδια στιγμή όμως η Ντάνιους απέκτησε εχθρούς στην Ακαδημία γιατί η ομιλία της παρουσίαζε για πρώτη φορά στο κοινό μια ευάλωτη πλευρά της», εξηγεί στην «Κ» η Γκούσταφσον σχετικά με το ρόλο της Ντάνιους.
– Η ψηφοφορία για την αποπομπή της Φρόστενσον ήταν στην πραγματικότητα ψηφοφορία μεταξύ του κατεστημένου που αντιπροσώπευε ο Ενγκνταλ εναντίον της διαφάνειας στην εποχή του #ΜeΤoo που αντιπροσώπευε η Ντάνιους;
– Θα συμφωνήσω ότι υπήρχαν δύο διαφορετικά οράματα για το πώς θα έπρεπε να είναι η Ακαδημία στο μέλλον. Η Ντάνιους ήθελε περισσότερη διαφάνεια αλλά ήθελε να διατηρήσει και την παράδοση. Υπήρξαν και άλλοι παράγοντες που έπαιξαν ρόλο στη ψηφοφορία. Η τέχνη έπαιξε ρόλο, όσοι συμμάχησαν με την Ντάνιους δεν πίστευαν στην ιδέα της «δημιουργικής ευφυΐας» που είναι πάνω από νόμους. Επίσης, ήταν και μια ψηφοφορία για το πώς θα απαντούσαν στις κατηγορίες. Η πλευρά του Ενγκνταλ ήθελε την παλιά αντιμετώπιση, δηλαδή να «θάψουν» το ζήτημα, να το προσπεράσουν σαν κουτσομπολιό.
– Τελικά η ψηφοφορία ήταν 8-6 υπέρ της Φρόστενσον και η Ντάνιους ουσιαστικά οδηγήθηκε σε παραίτηση. Θα λέγατε ότι κέρδισε το κατεστημένο;
– Μπορεί να φαίνεται έτσι, αλλά έχασαν πολλά, κυρίως τη φήμη και την ανεξαρτησία τους. Παρ’ όλα αυτά, όπως ανέφερα στην αρχή, η Ακαδημία είναι ακόμα οικονομικά ισχυρή και διατηρεί το κύρος που δίνει το βραβείο Νομπέλ.
Η τύχη της λέσχης
Η συνέντευξη τελειώνει με μια αναφορά στη λέσχη, που είναι και ο τίτλος του βιβλίου της Γκούσταφσον. Ενα μέρος όπου, σύμφωνα με τη δημοσιογράφο, η τέχνη γεννιόταν και πέθαινε την ίδια στιγμή.
«Πολλές από τις κοπέλες με τις οποίες μίλησα για το ρεπορτάζ κατέληξαν να κάνουν δουλειές μακριά από τον χώρο της τέχνης. Ηθελαν να γίνουν καλλιτέχνες και ο λόγος που έφυγαν από τη σκηνή είναι ο Αρνό και η σιωπή του καλλιτεχνικού κόσμου στη συμπεριφορά του. Νομίζω ότι είναι μέρος των εγκλημάτων του, ότι πολλά βιβλία και έργα τέχνης δεν δημιουργήθηκαν εξαιτίας της συμπεριφοράς του και της κουλτούρας της συγκάλυψης. Δεν κατέστρεψε μόνο σωματικά τις γυναίκες, αλλά και φιλοδοξίες και όνειρα. Είναι επίσης σημαντικό να αναφερθεί ότι η λέσχη ήταν ένα μέρος όπου λάμβαναν χώρα εξαιρετικές παραστάσεις και η τέχνη που παρουσιαζόταν ήταν σημαντική. Τώρα για τους ανθρώπους που επιζητούσαν την καλή τέχνη, υπάρχει ένα κενό γιατί η λέσχη έκλεισε οριστικά».
* Ο κ. Κωνσταντίνος Κοντοκώστας είναι δημοσιογράφος.