Σε πρόσφατη συνέντευξη που πήρε από τον Αντριου Λέβιτας για το περιοδικό The Aesthete, η δημοσιογράφος Τζένι Μπαν τον χαρακτήρισε «δημιουργική δύναμη σχεδόν απίστευτων διαστάσεων» προκειμένου να εκφράσει το πληθωρικό καλλιτεχνικό ταμπεραμέντο του: είναι ζωγράφος, γλύπτης, σκηνοθέτης, σεναριογράφος και παραγωγός. Εγραψε επίσης ότι είναι ανεξάντλητος και δουλεύει με φρενήρεις ρυθμούς. Ταχύτατη υπήρξε και η δική μας επικοινωνία μέσω μέιλ· αναρωτιόμουν –μετρώντας τη διαφορά της ώρας που μας χωρίζει από τη Νέα Υόρκη– αν κοιμάται τη νύχτα. Στην Ελλάδα πρόκειται να έρθει σε λίγες ημέρες, προσκεκλημένος του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, το οποίο θα φιλοξενήσει το project «Minamata». Ενας τόσο πολυσχιδής δημιουργός δεν θα μπορούσε παρά να πρωταγωνιστεί σε ένα πολύπλευρο αφιέρωμα που περιλαμβάνει την avant-première της ταινίας του «Minamata», μία εικαστική εγκατάσταση, ένα Filmmaking Masterclass με εισηγητή τον ίδιο, καθώς και μια ανοιχτή συζήτηση. Πηγή έμπνευσης τόσο για την ταινία που σκηνοθέτησε όσο και για τις μεταλλικές εγκαταστάσεις (Metalwork Installations) υπήρξε κατά κύριο λόγο ο κορυφαίος Αμερικανός φωτογράφος Γιουτζίν Σμιθ, βασικός εκφραστής του είδους που ονομάστηκε «φωτογραφικό δοκίμιο». O Σμιθ, που τράβηξε τις πρώτες του φωτογραφίες σε ηλικία 15 ετών για δύο τοπικές εφημερίδες του Κάνσας, άρχισε να εργάζεται ως επαγγελματίας φωτορεπόρτερ το 1937. Υπήρξε πολεμικός ανταποκριτής κατά τον Β΄ Παγκόσμιο, τραυματίστηκε σοβαρά στον Ειρηνικό και μόλις ανέρρωσε επέστρεψε στη «μάχιμη» δημοσιογραφική φωτογραφία. Τη δεκαετία του 1970, στο τέλος της καριέρας του, κατέγραψε με τον φακό του τις τραγικές συνέπειες της βιομηχανικής ρύπανσης που είχε προκαλέσει το εργοστάσιο της εταιρείας Chisso Corporation στην πόλη Μιναμάτα της Ιαπωνίας. Η φωτογραφική συλλογή που εξέδωσε το 1975 μαζί με τη δεύτερη σύζυγό του Αϊλίν Σμιθ («Minamata – A Warning to the World») έκανε γνωστό το θέμα παγκοσμίως, συμβάλλοντας να αποδοθεί δικαιοσύνη στα θύματα. Καθώς η ταινία του Λέβιτας εστιάζει σε αυτό το φωτογραφικό δοκίμιο του Σμιθ, η συνέντευξη δεν θα μπορούσε παρά να ξεκινάει από εδώ.
– Πότε είδατε για πρώτη φορά τις φωτογραφίες του Γιουτζίν Σμιθ και πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την ενότητα της Μιναμάτα;
– Θυμάμαι ότι είδα τις φωτογραφίες της Μιναμάτα πολύ μικρός. Ηταν πριν καταλάβω τι ήθελα να κάνω στη ζωή μου, χωρίς να ξέρω τον φωτογράφο, ούτε το παρασκήνιο πίσω από τη δημιουργία τους. Οι εικόνες με άγγιξαν με έναν πρωτόγνωρο για εμένα τρόπο. Ενιωσα βαθιά σοκαρισμένος από την εικόνα της Tομόκο (σ.σ. αναφέρεται στη διάσημη φωτογραφία της σειράς, με τίτλο «Τomoko and Mother in Her Bath»). Ταυτόχρονα αισθάνθηκα να με πλημμυρίζει ζεστασιά και ελπίδα από την αγάπη που τόσο καθαρά μοιράζονται μητέρα και παιδί. Εκείνη τη στιγμή δεν μπορούσα να συνειδητοποιήσω την πολυπλοκότητα των συναισθημάτων μου, όμως εγγράφηκαν μέσα μου. Στην καλλιτεχνική μου πορεία «συναντήθηκα» με το έργο του Σμιθ στο σύνολό του και αμέσως κατάλαβα ότι εκείνες οι εικόνες είχαν διαμορφώσει τις επιλογές μου. Πιστεύω ότι αυτές με οδήγησαν να γίνω ακτιβιστής καλλιτέχνης. Το γεγονός ότι σκηνοθέτησα μια ταινία για τον Γιουτζίν Σμιθ και τη Μιναμάτα ήταν ένα είδος πεπρωμένου.
– Η ταινία παρουσιάστηκε στην Μπερλινάλε το 2020, λίγο πριν από την πανδημία. Πώς αντιμετωπίστηκε;
– Μου συνέβη κάτι απίστευτο: Εκανα την επεξεργασία της μέχρι την τελευταία στιγμή, μερικές εβδομάδες πριν από το φεστιβάλ, και δεν την είχα μοιραστεί με κανέναν εκτός από τους επιζώντες εκείνης της τραγωδίας, τους οικείους τους και μερικούς κινηματογραφιστές. Ετσι δεν είχα την ευκαιρία να τη «δοκιμάσω» μέσα σε μεγάλη αίθουσα, ούτε τη μοιράστηκα με τους συνεργάτες μου. Πολλοί όμως ήταν παρόντες στο Βερολίνο. Οταν λάβαμε ένα χειροκρότημα διάρκειας δέκα λεπτών μετά το τέλος της ταινίας, εγώ κοίταζα τα πρόσωπά τους και αισθανόμουν ευτυχισμένος που η σκληρή δουλειά τους αναγνωρίστηκε.
Η σκοτεινή πίσω πλευρά θετικών επιστημονικών εξελίξεων
Μετά το τέλος της Μπερλινάλε, σχεδόν κάθε Ιάπωνας διανομέας κινηματογραφικών ταινιών έκανε μια προσφορά για την απόκτηση της ταινίας, γεγονός που ο Λέβιτας θεωρεί τεράστιο κομπλιμέντο για τον ίδιο και τους συνεργάτες του. Επισημαίνει όμως ότι η αναγνώριση που εισέπραξε, αποτελεί παράλληλα ένα σημαντικό βήμα για πολλούς από τους κατοίκους στη Μιναμάτα, «που ακόμη υποφέρουν και αγωνίζονται να ακουστούν».
«Είμαι λάτρης του διεθνούς κινηματογράφου και ήταν ζωτικής σημασίας για μένα και την ομάδα να δημιουργήσουμε μια ταινία που θα είχε ευρεία απήχηση και θα μιλούσε εξίσου στο δυτικό και στο ιαπωνικό κοινό. Αυτή ήταν μια εκπληκτικά λεπτή γραμμή, που δεν ήθελα να υπερβούμε. Ομως με χαρά αναφέρω ότι η ταινία –παρά το εξαιρετικά ευαίσθητο θέμα της– είχε θετικότατη ανταπόκριση στην Ιαπωνία», σχολιάζει. Ωστόσο, στην Αθήνα δεν θα συναντήσουμε μόνο τον Αντριου Λέβιτας ως σκηνοθέτη, αλλά και ως εικαστικό καλλιτέχνη. Σε επιμέλεια της Μαρίας Κουτσομάλλη-Moreau, παρουσιάζεται στον χώρο των περιοδικών εκθέσεων του Ιδρύματος Γουλανδρή η εικαστική εγκατάσταση, που σύμφωνα με τον ίδιο αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη μορφή του πρότζεκτ του. Με βασικό σημείο αναφοράς το αλουμίνιο, υλικό ανακυκλώσιμο που αντέχει στον χρόνο, ο Λέβιτας αναδεικνύει την αμφισημία και την αντίφαση που κρύβονται στη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον και στην τεχνολογική εξέλιξη της ανθρωπότητας. Κεντρικό ρόλο στα επτά γλυπτά της εγκατάστασης παίζει κι εδώ η φωτογραφία, καθώς μέσω της μεθόδου Metalwork Photography, που ανέπτυξε σε νεαρή ηλικία, μεταφέρει φωτογραφικές διαφάνειες πάνω στα μεταλλικά φύλλα τα οποία αποτελούν την επιφάνεια των έργων του. Το μέταλλο, ιδίως το αλουμίνιο, κυριαρχεί στη σκέψη και στην εικαστική δουλειά του.
– Ποιος πιστεύετε ότι είναι ο ρόλος ενός καλλιτέχνη σήμερα; Πώς αισθάνεστε σχετικά με την «cancel culture» και το κάλεσμα για κοινωνική επαγρύπνηση;
– Δεν μπορώ να μιλήσω για άλλους, αλλά σε μια εποχή προπαγάνδας και ψευδών ειδήσεων, φαίνεται ότι η σκυτάλη έχει περάσει ξανά στους καλλιτέχνες για να υποστηρίξουν, να ενημερώσουν και να ενώσουν τους ανθρώπους.
– Ως καλλιτέχνης πολυσχιδής, πώς επιλέγετε κάθε φορά το μέσο που θα «μεταφράσει» μια νέα ιδέα σε έργο τέχνης;
– Η δουλειά ξεκινά με ένα θέμα, μια σπίθα ή μια ιδέα. Μετά χώνομαι βαθιά μέσα σε μια κουνελότρυπα καταβροχθίζοντας κάθε μπουκιά πληροφορίας, ιστορίας και συναισθημάτων. Και συνήθως μέσα σε λίγες ημέρες ή εβδομάδες –με όλη αυτή τη γνώση στην οποία κολυμπά ο εγκέφαλός μου– το πνεύμα μου αποφασίζει με ποιο εκφραστικό μέσο θα εξερευνήσω καλύτερα το θέμα μου. Τις περισσότερες φορές, αυτή η έρευνα περιλαμβάνει πολλαπλά μέσα. Μόνον ένα ή δύο ταιριάζουν εντέλει με αυτό που έχω στον νου μου, ολοκληρώνουν τη σκέψη μου και κάνουν το αποτέλεσμα να είναι κατάλληλο για να παρουσιαστεί δημόσια.
– Από πού αντλήσατε έμπνευση για τα «Metalworks»;
– Τα σοβαρότερα και πιο δύσκολα ζητήματα που αντιμετωπίζουμε ως παγκόσμια κοινότητα σήμερα είναι δικά μας δημιουργήματα, ανθρώπινα. Συχνά αυτές οι προκλήσεις αποτελούν τη σκοτεινή πίσω πλευρά θετικών επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων, που όμως καταλήγουν να κυριαρχούν των αρχικών καλών προθέσεων. Τα τεχνητά μέταλλα εκφράζουν τέλεια αυτόν τον προβληματισμό για μένα. Κάπως έτσι η μεταλλουργία συνάντησε τη φωτογραφία.
– Αν έπρεπε να πείτε στο κοινό του κινηματογραφικού masterclass μόνο ένα πράγμα για το πώς να κάνουν ταινίες, τι θα λέγατε;
– Να είσαι ο εαυτός σου.
Ιδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, project «Minamata». Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 28/11. Το Filmaking Masterclass θα γίνει στις 21-24/10.