Με δύο συναυλίες (17-18/12) ετοιμάζεται να υποδεχθεί τα Χριστούγεννα η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών. Την εορταστική διάθεση υπογραμμίζει η επιλογή του έργου: παρουσιάζεται η περίφημη Ενάτη Συμφωνία, ένας ύμνος στα υψηλά ιδανικά της ανθρωπότητας –αγάπη, ελευθερία, αλληλεγγύη– έτσι όπως τα εξέφρασε η μουσική ιδιοφυΐα του Μπετόβεν. Το έργο που συνέθεσε το 1823, μελοποίησε τους στίχους του ρομαντικού ποιητή Φρίντριχ Σίλερ από την «Ωδή στη Χαρά», ποίημα που είχε εκδοθεί σχεδόν σαράντα χρόνια νωρίτερα.
Στις προγραμματισμένες συναυλίες, τη διεύθυνση της ορχήστρας αναλαμβάνει ο Εσθονός μαέστρος Μικέλ Κουτσόν. Στα 50 του χρόνια ο βραβευμένος αρχιμουσικός θεωρείται δυναμική φυσιογνωμία στα μουσικά πράγματα της Γερμανίας και της χώρας του. Λίγο πριν έρθει στην Αθήνα μίλησε στην «Κ» για τη δική του σχέση με το έργο.
– Γιατί πιστεύετε ότι η Ενάτη Συμφωνία παραμένει διαρκώς νέα και αγαπημένη στο κοινό;
– Στην τελευταία του συμφωνία, ο Μπετόβεν κατάφερε να υλοποιήσει το μεγαλειώδες του όνειρο, ένα είδος πολιτικής φαντασίωσης. Δημιούργησε ένα μνημειώδες μουσικό έργο ως μανιφέστο για την ιδανική εξουσία. Αυτό είναι φανερό τόσο στην παρτιτούρα του όσο και στην ιδέα πίσω από τη σύνθεση. Το ποίημα του Σίλερ, «Ωδή στη Χαρά», αποτελεί το βασικό του συστατικό. Οι πιο γνωστοί στίχοι, «Ολοι οι άνθρωποι γίνονται αδέρφια» μετατρέπονται σε μουσική μέσω της ανθρώπινης φωνής, και εντάσσουν έτσι για πρώτη φορά τη χορωδία σε ένα σύνολο που ήταν μέχρι εκείνη τη στιγμή αμιγώς ορχηστρικό. Αυτό σηματοδοτεί μια μορφή ουτοπίας. Αναφέρεται στην ενότητα, την οποία δεν έχει κατακτήσει η ανθρωπότητα μέχρι σήμερα, αλλά θα πρέπει να αποτελεί τον διαρκή της στόχο.
– Ποιες προκλήσεις αντιμετωπίζετε διευθύνοντας ένα έργο που απαιτεί τόσο μεγάλη ορχήστρα και χορωδίες;
– Πρώτα απ’ όλα τις τεράστιες διαστάσεις του ως συμφωνική μορφή, γεμάτη από τις πιο μικροσκοπικές λεπτομέρειες, εξίσου πλούσιες και περίπλοκες. Από την άλλη, το να διευθύνει κανείς ένα αριστούργημα με τεράστιο ιστορικό ερμηνειών είναι πάντοτε πολύ απαιτητικό αλλά επίσης απίστευτα ικανοποιητικό. Για μένα είναι σημαντικό να έχει κανείς τη δυνατότητα να «παραβλέπει» τη δομή του έργου και να παραμένει μουσικός από το Α μέχρι το Ω.
– Γιατί πιστεύετε ότι η Ενάτη συνδέθηκε με κομβικές στιγμές στην ιστορία της ανθρωπότητας;
– Η Ενάτη έχει πλούσια πολιτική ιστορία και έχει υπάρξει σύμβολο για διαφορετικές κοινωνίες με πολύ αντικρουόμενους τρόπους. Οι Γερμανοί εθνικιστές θαύμαζαν την ηρωική δύναμη της μουσικής, οι Γάλλοι έβρισκαν σε αυτήν μια έκφραση του «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη». Αλλά η ιδέα της ενωμένης ανθρωπότητας στην «Ωδή στη Χαρά» είναι παγκόσμια και αγγίζει τους πάντες. Γι’ αυτό και έγινε ένα κοινό ευρωπαϊκό μνημείο.
– Εχετε την ανάμνηση μιας αξέχαστης εκτέλεσης της Ενάτης;
Η Ενάτη έχει πλούσια πολιτική ιστορία και έχει υπάρξει σύμβολο για διαφορετικές κοινωνίες με πολύ αντικρουόμενους τρόπους.
– Το πιο ενδιαφέρον με τις ερμηνείες της είναι ο τρόπος με τον οποίο αλλάζουν μέσα σε μια πορεία μεγαλύτερη των εκατό χρόνων. Μετατρέπονται από επικές σε διαυγείς και ευκρινείς, και ύστερα πάλι δυναμικές. Κάθε ανάγνωση της παρτιτούρας ανοίγει νέες πιθανότητες, και δίνει τη δυνατότητα να ακολουθήσει κανείς διαφορετικούς δρόμους.
– Πώς εξηγείτε τη μυθολογία γύρω από το συγκεκριμένο έργο;
– Πράγματι, πολλοί συνθέτες μετά τον Μπετόβεν αντιμετώπιζαν με μεγάλο σεβασμό, ακόμη και φόβο τη σύνθεση των δικών τους Ενατων συμφωνιών. Ο Μπρούκνερ δεν μπόρεσε να τελειώσει τη δική του Ενάτη, ο Μάλερ την ολοκλήρωσε, αλλά ήταν η τελευταία του. Ο Σοστακόβιτς έγραψε μια σύντομη, κατά κάποιον τρόπο αντι-Ενάτη συμφωνία. Φαινόταν αδύνατον να φτάσουν στο ύψος που έφτασε ο Μπετόβεν με την Ενάτη του. Παρ’ όλα αυτά, το μακρινό 1901, ο Γάλλος συνθέτης Κλοντ Ντεμπισί παρατηρούσε: «Η Ενάτη του Μπετόβεν έχει σκεπαστεί από μια ομίχλη κοπλιμέντων. Είναι το αριστούργημα για το οποίο έχουν γραφτεί οι πιο πολλές ασυναρτησίες από οποιοδήποτε άλλο. Μένει κανείς έκπληκτος που δεν έχει θαφτεί εδώ και καιρό κάτω από τα κείμενα που έχουν γραφτεί για εκείνη».
– Πιστεύετε ότι υπάρχουν συγκεκριμένες μελωδίες που μπορούν να ξυπνήσουν τη χαρά στους ανθρώπους;
– Στην αρχή του τέταρτου μέρους ακούγεται ένα αποκαλυπτικό τρέμουλο που καταστρέφει την ψευδαίσθηση του Παραδείσου του τρίτου μέρους. Σε αυτό το σημείο ξεκινάει η μελωδία της «Ωδής στη Χαρά», πολύ ήσυχα, στην αρχή μόνο από τα χαμηλότονα έγχορδα, σαν μουρμουρητό. Πιστεύω ότι όποια μελωδία σιγομουρμουρίζουμε ή τραγουδάμε διεγείρει τα συναισθήματά μας προς μια θετική κατεύθυνση. Εχει αποδειχθεί πως όταν τραγουδάμε δεν μπορούμε να αισθανθούμε φόβο, γιατί ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί την ίδια περιοχή του εγκεφάλου για να τραγουδήσουμε. Δεν υπάρχει πια χώρος για φόβο. Το τραγούδι φέρνει τη χαρά και αυτό δεν ισχύει μόνο για την περίοδο των Χριστουγέννων!
– Ποια οδηγία θα δώσετε στους μουσικούς της ορχήστρας και τους ερμηνευτές πριν βγουν στη σκηνή;
– Απολαύστε τη μουσική!
– Με ποιο συναίσθημα θέλετε να φύγουν οι θεατές;
– Εμείς, οι μουσικοί, θέλουμε να αγγίξουμε τις καρδιές και τις ψυχές των ακροατών μας με την τέχνη μας και γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό να παραμείνουν ανοιχτές οι αίθουσες συναυλιών. Η μουσική θεραπεύει και δίνει χαρά. Οπως έγραψε ο Μπετόβεν: «Ω φίλοι μου, αφήστε μας να πιάσουμε πιο ευχάριστους και πιο χαρούμενους ήχους! Χαρά! Χαρά!».