Μεταξύ 1900 και 1902 στα Αντικύθηρα εντοπίζεται ένα αρχαίο ναυάγιο. Εντός του βρίσκεται το τμήμα ενός πρωτόγνωρου αρχαιοελληνικού μηχανισμού, το οποίο και ανελκύεται πάραυτα. Από τότε έχουν περάσει 122 χρόνια και πλέον είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως δεν πρόκειται ούτε για αστρολάβο ούτε για πυξίδα, αλλά ούτε και για κάποιο πολυσύνθετο ναυτιλιακό όργανο, όπως είχε αρχικά νοηθεί. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, όπως ονομάστηκε, είναι ένα θαυμαστό επίτευγμα του αρχαίου κόσμου, δηλωτικό του υψηλού επιπέδου της αρχαίας ελληνικής αστρονομίας και μηχανικής. Μπορεί να μη γνωρίζουμε τον ακριβή λόγο της κατασκευής του, μπορεί να μην έχουν ανασυρθεί από τα βάθη της θάλασσας όλα τα κομμάτια που τον αποτελούν, όμως ακόμη κι έτσι οι επιστήμονες είναι σε θέση να πιστοποιήσουν τη σπουδαιότητα και το μεγαλείο του.
Η Μαγδαληνή Αναστασίου έχει ασχοληθεί επί μακρόν με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Πραγματοποίησε τη διδακτορική διατριβή της στο ΑΠΘ με θέμα τον Μηχανισμό, ενώ στη συνέχεια ο πολύχρονος καρπός των προσπαθειών της εκδόθηκε σε βιβλίο από τις εκδόσεις Ροπή με πρόλογο του εξέχοντα πανεπιστημιακού Γιώργου Γραμματικάκη.
Στη συνέντευξη που παραχώρησε στην «Κ» εξηγεί γιατί ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων θεωρείται –δικαίως– ο πρώτος υπολογιστής της Αρχαιότητας και συγκεκριμένα της ελληνιστικής περιόδου (μεταξύ 150-100 π.Χ., με σφάλμα περίπου 50 ετών). Επίσης, σημειώνει με επίταση τα προβλήματα που αντιμετώπισε η επιστημονική κοινότητα για να τον αποκρυπτογραφήσει, δίχως να παραλείπει το αναντίρρητο γεγονός ότι ακόμη και σήμερα κρατάει πολλά «θαμμένα» μυστικά που μένει να διερευνηθούν τα επόμενα χρόνια.
– Εχετε αναπτύξει μια σχέση ζωής με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Ηταν η διδακτορική διατριβή σας στο ΑΠΘ και τώρα έρχεται η σειρά της έκδοσης σε βιβλίο. Τι σας έλκει σ’ αυτόν;
– Για εμένα δεν υπάρχει μεγαλύτερο επίτευγμα της ανθρώπινης αρχαίας διανόησης. Ο Μηχανισμός είναι ένα μηχάνημα με βασική λειτουργία να προσομοιώσει κάτι ιδιαίτερα σύνθετο, τον νυχτερινό ουρανό, το πού βρίσκονται καθημερινά η Σελήνη, ο Ηλιος και οι πέντε ορατοί με γυμνό μάτι πλανήτες, δηλαδή ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Αρης, ο Δίας και ο Κρόνος. Οι αρχαίοι Ελληνες είναι δεμένοι με τον νυχτερινό ουρανό, παρατηρούν με πολύ απλά μέσα και βγάζουν πολύ σωστά επιστημονικά συμπεράσματα. Προχωρούν όμως και παραπέρα, φτιάχνουν ένα μηχάνημα με δείκτες, έναν για κάθε ουράνιο σώμα, και οι δείκτες γυρίζουν όπως ακριβώς κι εκείνα στον ουρανό. Η επιθυμία για ακρίβεια τους κάνει κορυφαίους και στη μηχανική. Παγκοσμίως σήμερα, ο Μηχανισμός αποτελεί τον μοναδικό μάρτυρα για το ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο της αρχαίας ελληνικής αστρονομίας και μηχανικής.
– Ο Μηχανισμός έχει χαρακτηριστεί ως ο πρώτος υπολογιστής της αρχαιότητας. Τι το πρωτοποριακό φέρει;
– Τα πάντα θα έλεγα ότι είναι πρωτοποριακά με τον Μηχανισμό. Κατ’ αρχάς, η ιδέα να φτιάξεις ένα τέτοιο μηχάνημα. Επιπλέον, πρέπει να έχεις κατανοήσει το πώς κινείται ο κάθε πλανήτης και να έχεις φτιάξει μια αστρονομική θεωρία που να προβλέπει την κίνηση. Τη θεωρία αυτή έπειτα πρέπει να τη μετατρέψεις σε άξονες και γρανάζια που υπολογίζουν τις θέσεις. Απαιτείται μεγάλος αριθμός γραναζιών και ένα ιδιοφυές διάγραμμα διάταξης των γραναζιών. Αν τώρα θέλεις επιπλέον όλα τα γρανάζια να μετακινούνται ταυτόχρονα με ένα στροφείο, το μηχάνημα να έχει μικρό σχετικά μέγεθος και να έχει και άλλες λειτουργίες που να αποδώσουν όλη την αστρονομική γνώση που έχεις κατακτήσει, όπως π.χ. να προβλέπει εκλείψεις, τότε μιλάμε για κάτι σχεδόν ακατόρθωτο. Αν ο Μηχανισμός δεν είχε διασωθεί, κανείς σήμερα δεν θα πίστευε ότι είχε πραγματικά κατασκευαστεί.
– Είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε επακριβώς ποιος ήταν ο λόγος της κατασκευής του;
– Επακριβώς όχι, αλλά είμαστε αρκετά βέβαιοι για κάποια θέματα. Βλέπουμε δηλαδή στον Μηχανισμό μια προσπάθεια να απεικονιστεί ολόκληρη η αστρονομική γνώση της εποχής. Αυτό που δεν ξέρουμε ακριβώς είναι πώς έγινε η σύλληψη αυτής της ιδέας και γιατί. Αν σκοπός ήταν απλώς να μπορέσουν να κατασκευάσουν ένα τέτοιο μηχάνημα ή αν το μηχάνημα θα χρησιμοποιούνταν π.χ. σε κάποια σχολή αστρονομίας.
– Πέρα από το τεράστιο αστρονομικό ενδιαφέρον που έχει, πού αλλού χρησιμοποιούνταν;
– Δύο από τις επιπρόσθετες λειτουργίες του έχουν πιο κοινωνικό χαρακτήρα. Η πιο χαρακτηριστική είναι η πρόβλεψη της τέλεσης πανελλήνιων αγώνων, όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες, τα Νέμεα, τα Ισθμια, τα Πύθια κ.ά. Η δεύτερη λειτουργία είναι το παράπηγμα, το ημερολόγιο με τις χαρακτηριστικές ανατολές ή δύσεις γνωστών αστέρων που σηματοδοτούσαν πρακτικές δραστηριότητες σε παλιότερες εποχές, όπως π.χ. την έναρξη της σποράς.
Μιλάμε για κάτι σχεδόν ακατόρθωτο. Αν δεν είχε διασωθεί, κανείς σήμερα δεν θα πίστευε ότι είχε πραγματικά κατασκευαστεί.
– Σε ποια χρονική περίοδο τοποθετείται και πού κατασκευάστηκε;
– Ο Μηχανισμός κατασκευάστηκε στην ελληνιστική περίοδο. Με βάση το σχήμα των γραμμάτων, χρονολογείται μεταξύ 150-100 π.Χ., με σφάλμα περίπου 50 ετών. Το πού κατασκευάστηκε όμως είναι ακόμα αβέβαιο. Οι κυριότερες θεωρίες υποστηρίζουν τη Ρόδο, όπου έζησε ο Ποσειδώνιος, αστρονόμος του 1ου αιώνα π.Χ., ή τις Συρακούσες, όπου έζησε ο Αρχιμήδης.
– Αυτός ο Μηχανισμός είναι η κορωνίδα μιας εξελικτικής πορείας ή μπορεί να υπάρχουν κι άλλοι που δεν τους έχουμε ανακαλύψει ακόμη;
– Το πλήθος των λειτουργιών, η ακρίβεια των προβλέψεων, η διάταξη των γραναζιών, η εγχάραξη των επιγραφών, το σχετικά μικρό μέγεθος, όλα δείχνουν ότι είναι το αποτέλεσμα μιας εξελικτικής πορείας τέτοιων μηχανισμών. Σίγουρα υπήρξαν και άλλοι, λίγοι βέβαια, απλούστερης μορφής. Ισως λόγω του μπρούντζου να ανακυκλώθηκαν, ίσως πάλι κάποια στιγμή να βρούμε κάποιον ακόμα. Το σίγουρο πάντως είναι ότι ο Κικέρωνας είδε τρεις, δύο του Αρχιμήδη και έναν του Ποσειδώνιου.
– Υπάρχουν ακόμη «θαμμένα» μυστικά για τον Μηχανισμό; Είμαστε σε θέση σήμερα να φανταστούμε ποια μέρη λείπουν και τι λειτουργία είχαν;
– Ο Μηχανισμός δυστυχώς σώζεται αποσπασματικά. Πέρα από το ότι λείπουν τμήματα από όλες του τις επιφάνειες, έχει χαθεί ολόκληρο το σύστημα των γραναζιών που υπολόγιζε την κίνηση των πέντε πλανητών και ήταν προσαρτημένο στην μπροστινή πλευρά. Αισιοδοξούμε ότι οι ενάλιες ανασκαφές θα καταφέρουν ίσως να το εντοπίσουν. Με την ανασύνθεση του πλανητικού συστήματος ασχολήθηκε σε μια πολύ πρόσφατη και αξιόλογη δημοσίευση και ο Ελληνας ερευνητής Αρης Δακανάλης.
– Ποιες ήταν οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι επιστήμονες της εποχής μας για να τον αποκωδικοποιήσουν;
– Η μακρόχρονη παραμονή του στη θάλασσα, έως το 1901, κατέστησε τα θραύσματά του ιδιαίτερα εύθραυστα, επικαλυμμένα από απολιθώματα και ασβεστοποιήσεις. Ακόμα και μετά τον καθαρισμό τους, δεν ήταν ορατή η δομή στο εσωτερικό τους. Τα λίγα γρανάζια που διακρίνονταν κέντρισαν το ενδιαφέρον όλων. «Μοιάζει ιδιαίτερα πολύπλοκος αλλά τι είναι;» αναρωτιόνταν όλοι. Η λήψη ακτινογραφιών τo 1971 και η χρήση αξονικού τομογράφου το 2005 αποτέλεσαν τα μόνα «κλειδιά» για την αποκρυπτογράφησή του.
– Το 2008 το ΑΠΘ κατασκεύασε ένα ομοίωμα του Μηχανισμού, το οποίο ανανεώθηκε δύο φορές (2011, 2016). Πόσο ακριβές είναι και τι διαφορά έχει από τα άλλα ομοιώματα που έχουν κατασκευαστεί αλλού;
– Βασική αρχή όλων των ομοιωμάτων που κατασκεύασε η ομάδα μας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, υπό την επίβλεψη του κ. Κ. Ευσταθίου, καθηγητή του Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών, ήταν να αποτελούν όσο το δυνατόν πιο πιστά αντίγραφα. Η κατασκευή τους συμβάδιζε με την παράλληλη εξέλιξη της έρευνας, προσθέτοντας σε κάθε επόμενο ομοίωμα και όλα τα νεότερα επιβεβαιωμένα αποτελέσματα.
– Στον πρόλογό σας κάνετε ιδιαίτερη μνεία στον Ιωάννη Χιου Σειραδάκη, ο οποίος υπήρξε ο επιβλέπων της διατριβής σας. Ποια ήταν η συμβολή του στη μελέτη του Μηχανισμού;
– Στον κ. Σειραδάκη οφείλουμε πολλοί άνθρωποι πολλά πράγματα, και η τόσο απότομη απώλειά του μας στοίχισε πολύ. Κορυφαίος επιστήμονας, με βαθιά αγάπη για την έρευνα και για τους φοιτητές του, άνθρωπος χαρισματικός, ηθικός και δίκαιος, υπήρξε πρότυπο για όσους τον γνώρισαν. Η έρευνα του Μηχανισμού από το 2005 και μετά ξεκίνησε χάρη σε ειδική άδεια που δόθηκε στους καθηγητές Ι. Χ. Σειραδάκη, Ξ. Μουσά και M. Edmunds. Υπήρξε ιδρυτικός μέλος της διεθνούς ομάδας μελέτης του και κύριος συγγραφέας πολλών δημοσιεύσεων, δύο από τις οποίες στο κορυφαίο περιοδικό Nature. Αγαπώντας βαθιά τον Μηχανισμό, ταξίδεψε παντού προβάλλοντας τη σημασία του. Οπως τόνιζε ο ίδιος, «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι τόσο σημαντικός για την εξέλιξη της τεχνολογίας όσο και η Ακρόπολη για την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής».