Εκείνος ήταν στο σπίτι του στη Βοστώνη κι εγώ στην Αθήνα. Μέσα από την οθόνη του υπολογιστή, ο 59χρονος Νούμπαρ Αφέγιαν, ένας από τους ταγούς της διεθνούς βιοτεχνολογίας, φαινόταν χαλαρός και ευδιάθετος. Στα εξήντα και πλέον λεπτά που διήρκεσε η «συνάντησή» μας στο Zoom μιλήσαμε εφ’ όλης της ύλης: για τα παιδικά του χρόνια στη Βηρυτό και τη νέα αρχή που έκανε η οικογένειά του στο Μόντρεαλ μετά το ξέσπασμα του εμφυλίου στον Λίβανο, για τις αρμενικές ρίζες του, για την αγάπη του για την Ελλάδα την οποία επισκέπτεται συχνά και, φυσικά, για τη Flagship Pioneering, την εταιρεία που ίδρυσε το 2000.
Τα προϊόντα της είναι εταιρείες βιοτεχνολογίας με δεσπόζουσα θέση στην αγορά. Ανάμεσά τους και η Moderna, που το φθινόπωρο αναμένεται να έχει έτοιμο προς διάθεση ένα νέο, ανασχεδιασμένο, εμβόλιο κατά της COVID-19, ώστε να παρέχει ευρύτερη προστασία απέναντι στις μεταλλάξεις. «Η πανδημία δεν έχει τελειώσει. O ιοί δεν έχουν εγκέφαλο, αλλά είναι προγραμματισμένοι να επιβιώνουν. Και το επιτυγχάνουν δημιουργώντας συνεχώς μεταλλάξεις – όχι μία αλλά χιλιάδες», είπε στην «Κ» ο κ. Αφέγιαν. «Γι’ αυτό και συνεχίζουμε να δημιουργούμε μια ασπίδα προστασίας με αντισώματα, εμβόλια και αντιιικά φάρμακα. Ομως, μόνο προβλέποντας πού θα πάει ο ιός και περιμένοντάς τον εκεί, όχι κυνηγώντας τον, ίσως μπορέσουμε να τον νικήσουμε…».
– Ζούμε τη «χρυσή εποχή» της βιοτεχνολογίας, κύριε Αφέγιαν;
– Ναι, τουλάχιστον στις ΗΠΑ. Σύντομα αυτό θα ισχύει και για την Ευρώπη. Είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι και όσο περισσότερα αναζητούμε στη διάρκειά του, τόσο περισσότερα θα βρίσκουμε. Μερικές φορές σκέφτομαι πως η δουλειά μας είναι σαν αρχαιολογική ανασκαφή. Μόνο που εμείς, αναπτύσσοντας φάρμακα και θεραπείες, δεν ανακαλύπτουμε το παρελθόν αλλά το μέλλον.
– Να μιλήσουμε για τη Flagship Pioneering, που δημιούργησε τη Moderna. Τι ακριβώς είναι και τι την κάνει διαφορετική;
– Προέκυψε ως απάντηση σε δύο ερωτήματα. Πρώτον: μπορούμε να κάνουμε ρηξικέλευθες επιστημονικές ανακαλύψεις με συστηματικό τρόπο; Και δεύτερον: μπορούμε να δημιουργούμε εταιρείες με έναν επίσης συστηματικό τρόπο; Ναι, είπαμε, και το 2000 ιδρύσαμε τη Flagship Pioneering, μια εταιρεία που παράγει εταιρείες – αυτά είναι τα προϊόντα της. Είναι πρωτοποριακή και μοναδική στο είδος της, στον χώρο της βιοτεχνολογίας. Σε αυτά τα 22 χρόνια έχουμε μάθει πολλά από αυτή την εμπειρία, γιατί όλα στη Flagship γίνονται διαφορετικά: από το πώς λαμβάνονται οι αποφάσεις μέχρι τις διαδικασίες παρασκευής των φαρμάκων.
Πώς ξεκινάμε κάθε φορά; Από το… τίποτα. Εννοώ ότι φτιάχνουμε εταιρείες που δεν βασίζονται πάντα σε υπάρχουσες επιστημονικές ανακαλύψεις, αλλά σε αυτό που εγώ αποκαλώ «άλμα της πίστης». Με πίστη απέναντι σε όσα κάποιοι άλλοι ίσως θεωρούν αβέβαια ή αδύνατα πορευόμαστε εμείς. Εχουμε μια ιδέα και περνάμε από πολλά στάδια μέχρι να δούμε αν είναι βιώσιμη ή όχι. Η πρώτη φάση είναι η εξερεύνηση: συζητούμε και πειραματιζόμαστε για να διαπιστώσουμε αν η ιδέα μας έχει πράγματι ενδιαφέρον. Στη δεύτερη φάση φτιάχνουμε την «πλατφόρμα» παραγωγής του φαρμάκου και στην τρίτη αναπτύσσουμε την εταιρεία.
– Τι σχέση έχουν όλα αυτά με την πίστη;
– Πίστη είναι να πιστεύεις χωρίς αποδείξεις. Και δεν το λέω μόνο με τη θρησκευτική έννοια. Οταν λέμε σε κάποιον «πιστεύω σε εσένα» σημαίνει ότι θεωρούμε πως μπορεί να κάνει πράγματα χωρίς όμως να έχουμε αποδείξεις γι’ αυτό. Το ίδιο ισχύει και στην επιστήμη. Στην αρχή δεν έχουμε πολλά δεδομένα που να υποστηρίζουν αυτό που ισχυριζόμαστε ή αυτό που πρέπει να γίνει για τη δημιουργία ενός νέου φαρμάκου ή εμβολίου. Βασιζόμαστε στην πίστη μας, λοιπόν, και στη φαντασία μας, κουβεντιάζουμε με πάρα πολλούς επιστήμονες –είναι ατέρμονες οι συζητήσεις κάθε φορά– και αρχίζουμε να επαναδιατυπώνουμε την ιδέα μας, μερικές φορές σε τέτοιο βαθμό που να παίρνει άλλη μορφή, εντελώς διαφορετική τελικά. Αλλά αυτό σημαίνει ότι δεν ήταν σωστή. Κι έτσι, όταν ξεκινά η συλλογή των δεδομένων, περνάμε από την αφηρημένη πίστη στη χειροπιαστή, στη σιγουριά που δίνουν οι εργαστηριακές και κλινικές μελέτες. Και αυτό το νεφελώδες, ίσως, που είχαμε στο μυαλό μας γίνεται πραγματικότητα.
– Η Μoderna πώς δημιουργήθηκε;
Ηδη από το 2015 είχαμε δοκιμάσει τη χορήγηση mRNA σε ανθρώπους. Γι’ αυτό και δημιουργήσαμε το εμβόλιο σε μόλις 42 ημέρες αφότου λάβαμε τη γενετική ακολουθία του νέου ιού.
– Να σας εξηγήσω πρώτα το εξής: Μέχρι να βεβαιωθούμε ότι οι εταιρείες μας είναι βιώσιμες, δεν τους δίνουμε ονόματα, χρησιμοποιούμε μόνο αριθμούς, γιατί αν χρειαστεί να τις «σκοτώσουμε», μας είναι πιο εύκολο – για συναισθηματικούς λόγους, δηλαδή. Το 2010 ξεκινήσαμε ένα τέτοιο πρότζεκτ, το Νο 18, με τη σκέψη: τι θα γινόταν αν είχαμε τη δυνατότητα να εισαγάγουμε στο ανθρώπινο σώμα μόρια mRNA, δηλαδή μικροσκοπικά κομμάτια γενετικού κώδικα, που θα έδιναν εντολή στα κύτταρα να παραγάγουν πρωτεΐνες οι οποίες θα είχαν θεραπευτικό ρόλο ή θα ενίσχυαν το ανοσοποιητικό μας σύστημα; Θα μπορούσαμε έτσι να αποτρέψουμε ή και να αντιμετωπίσουμε μια σειρά ασθενειών;
Εκείνη την εποχή η τεχνολογία mRNA είχε ήδη αρχίσει να αναπτύσσεται, όμως οι περισσότεροι επιστήμονες έβλεπαν σε αυτήν μόνο τα μειονεκτήματα. Γιατί όταν μπαίνουν στον οργανισμό μας τα μόρια με τη γενετική πληροφορία, αυτός τα αντιλαμβάνεται ως ιό και αντιδρά. Παράγει αντισώματα, γίνεται πραγματική μάχη εντός μας. Οι παρενέργειες που έχουμε από τα εμβόλια mRNA –συμπτώματα συνήθως όπως εκείνα της γρίπης– είναι επειδή το σώμα μας προσπαθεί να αμυνθεί απέναντι σε αυτό που βλέπει ως ιό. Επρεπε να βρούμε τρόπους να ξεπεράσουμε αυτά τα εμπόδια. Τον Οκτώβριο του 2010 μπήκαμε στο εργαστήριο και την επόμενη χρονιά είδαμε ότι με κάποιες χημικές τροποποιήσεις στο mRNA, που δεν είχαν γίνει ποτέ πριν, θα τα καταφέρναμε. Ετσι γεννήθηκε η Moderna.
– Σε ποιον αριθμό έχουν φτάσει σήμερα οι εταιρείες σας;
– Τώρα δουλεύουμε τις ιδέες 91 και 92 και μέχρι το τέλος της χρονιάς θα έχουμε κατά πάσα πιθανότητα φτάσει στο 100. Η Flagship είναι σαν τη ζωγραφική: μπορείς να ζωγραφίζεις έναν πίνακα κάθε φορά ή να ζωγραφίζεις πολλούς ταυτόχρονα – αυτό κάνουμε εμείς. (Γέλια)
– Είχατε ποτέ σκεφτεί το ενδεχόμενο μιας πανδημίας όπως αυτήν που βιώνουμε;
– Η αλήθεια είναι ότι δεν το θεωρούσα πολύ πιθανό να συμβεί. Μάλλον κανείς δεν περίμενε μια τέτοια καταστροφή. Ακόμη και σήμερα, μολονότι η πανδημία δεν έχει τελειώσει, οι άνθρωποι προσπαθούν να τη σβήσουν από τη μνήμη τους. Είναι επώδυνες αυτές οι αναμνήσεις, σαν να θυμάσαι μια γενοκτονία ή τις καταστροφές από το τσουνάμι στην Ταϊλάνδη – τέτοιες εφιαλτικές καταστάσεις. Από την άλλη, για να επιστρέψω στην ερώτησή σας, οι πλατφόρμες της Moderna είναι σχεδιασμένες ώστε να δημιουργούν δεκάδες φάρμακα και εμβόλια, όλα ταυτόχρονα. Πριν ακόμη εμφανιστεί ο SARS-CoV2, είχαμε στη διάθεσή μας περίπου 20 φάρμακα και εμβόλια στο στάδιο των κλινικών δοκιμών σε ανθρώπους. Εννέα από αυτά ήταν εμβόλια. Ηδη από το 2015 είχαμε δοκιμάσει τη χορήγηση mRNA σε ανθρώπους. Γι’ αυτό και δημιουργήσαμε το εμβόλιο σε μόλις 42 ημέρες αφότου λάβαμε τη γενετική ακολουθία του νέου ιού. Εμείς, λοιπόν, ήμασταν προετοιμασμένοι σε μεγάλο βαθμό. Δεν μπορώ να πω το ίδιο για τις περισσότερες κυβερνήσεις…
– Εχετε επανασχεδιάσει το εμβόλιο της Moderna ώστε να παρέχει ισχυρότερη ανοσία απέναντι και σε άλλες μεταλλάξεις, όπως η «Ομικρον»; Πρέπει να επανασχεδιαστεί το εμβόλιο;
– Πιστεύουμε πως ναι, τουλάχιστον με τα υπάρχοντα δεδομένα. Αυτός ο κορωνοϊός μεταδίδεται γρήγορα, κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος, ιδιαίτερα στις ευπαθείς ομάδες. Ο λόγος που βλέπουμε τόσες μεταλλάξεις είναι επειδή τον πολεμάμε, και με τα εμβόλια και με το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Παρεμπιπτόντως, ο ιός γίνεται σταδιακά ανθεκτικός και στα φάρμακα που χορηγούνται για την COVID. Γιατί αυτό κάνουν οι ιοί: δεν έχουν εγκέφαλο, αλλά είναι προγραμματισμένοι να επιβιώνουν. Και το επιτυγχάνουν δημιουργώντας συνεχώς μεταλλάξεις, όχι μία αλλά χιλιάδες. Νομίζω, λοιπόν, ότι χρειαζόμαστε μεγαλύτερη κάλυψη.
Εμείς έχουμε ήδη δοκιμάσει δύο νέα εμβόλια, ένα για το αρχικό στέλεχος της Γουχάν και ένα για τη μετάλλαξη «Δέλτα». Τώρα δουλεύουμε πάνω στην «Ομικρον», γιατί αυτή η μετάλλαξη φαίνεται πως θα είναι η βάση για πολλές «γενιές» μεταλλάξεων. Το φθινόπωρο θα είμαστε έτοιμοι να προσφέρουμε ευρύτερη κάλυψη. Κάποιοι είχαν την άποψη ότι έπρεπε να εστιάσουμε στην «Ομικρον», αλλά εμείς γνωρίζουμε ότι το ανοσοποιητικό μας σύστημα λειτουργεί καλύτερα όταν του δίνουμε πολλές αναφορές και έτσι δημιουργεί μεγαλύτερο φάσμα προστασίας. Και κάτι ακόμη: ακούστηκαν πολλά για το εργαστήριο της Γουχάν, όπου υποτίθεται ότι κατασκευάστηκε ο ιός, και ελάχιστοι καταλαβαίνουν ότι εκατομμύρια άνθρωποι κυκλοφορούν σε όλο τον κόσμο, σαν εργαστήρια, μεταφέρουν και μεταδίδουν τον ιό. Ο SARS-Cov2 δεν χρειάζεται τα κινεζικά εργαστήρια, έχει το ανθρώπινο σώμα.
– Πώς θα τον αντιμετωπίσουμε, λοιπόν;
Δημιουργώντας μια ασπίδα προστασίας με αντισώματα, εμβόλια και αντιικά φάρμακα. Προβλέποντας πού θα πάει ο ιός και περιμένοντάς τον εκεί, όχι κυνηγώντας τον. Μόνο με αυτόν τον τρόπο ίσως μπορέσουμε να τον νικήσουμε.
Δίνεις στους ανθρώπους τον θεό και δεν θέλουν να τον χρησιμοποιήσουν
– Το εμβολιαστικό πρόγραμμά σας για τη γρίπη προχωράει;
– Στη Moderna έχουμε αναπτύξει δύο εμβόλια mRNA για τη γρίπη. Στις κλινικές δοκιμές το ένα έχει αποδειχθεί πιο αποτελεσματικό για τις μεγαλύτερες ηλικίες· το άλλο ήταν αποτελεσματικό για κάποιες μεταλλάξεις και για κάποιες άλλες όχι. Πιστεύουμε, λοιπόν, πως η καλύτερη ιδέα είναι να φτιάξουμε ένα συνδυαστικό εμβόλιο και όχι να επιλέγονται διαφορετικά κατά περίπτωση. Θα ήταν ιδανικό επίσης να έχουμε ένα κοινό εμβόλιο για την COVID-19 και για τη γρίπη, σε μία δόση. Πιστεύουμε ότι αυτό θα κυριαρχήσει στο τέλος. Φτάνει να συμφωνεί και με τις πολιτικές των κυβερνήσεων. Θα το δούμε…
– Τις προηγούμενες δεκαετίες, έγιναν μαζικοί εμβολιασμοί στην Ευρώπη και στην Αμερική –για την πολιομυελίτιδα, την ευλογιά κ.ά.– και υπήρχε συναίνεση από την πλευρά των πολιτών. Γιατί ήταν τόσο έντονη η αντίδραση για το εμβόλιο κατά της COVID-19;
– Υπήρχε συναίνεση για εμβολιασμούς κατά ασθενειών που ταλάνιζαν ήδη τους ανθρώπους, η COVID-19 είναι νέα νόσος. Και, βέβαια, στο παρελθόν ούτε Facebook υπήρχε ούτε Twitter… Ο βασικός λόγος, όμως, είναι ότι στις κοινωνίες δεν υπάρχει μεγάλη εμπιστοσύνη απέναντι στους κυβερνώντες και στην εξουσία. Ο σκεπτικισμός, λοιπόν, πηγάζει από πολλές κατευθύνσεις. Ολες αυτές οι παράμετροι καθιστούν τη διαχείριση της δημόσιας υγείας τεράστια πρόκληση. Το αποτέλεσμα είναι ένα: όλοι πιστεύουν ότι ξέρουν τα πάντα· τους δίνεις τον… θεό και δεν θέλουν να τον χρησιμοποιήσουν.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ο πραγματικός αριθμός των θανάτων σε όλο τον κόσμο από COVID-19 ξεπερνά τα 15 εκατομμύρια. Πολλοί από αυτούς θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί. Το λέω ως άνθρωπος, όχι ως στέλεχος της Moderna. Kαι κανείς δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται, λες και δεν υπήρχε κανένας τρόπος να αντιδράσουμε. Οι περισσότερες κυβερνήσεις συμπεριφέρονται σαν να χτύπησε μετεωρίτης της Γη. Δεν μοιράζω ευθύνες, αλλά θα ήθελα να μάθω τι είδους αλλαγές σκοπεύουν να κάνουν οι χώρες της Δύσης ώστε να είμαστε έτοιμοι για την επόμενη πανδημία. Δεν νομίζω ότι γίνεται κάπου τέτοιος διάλογος. Και, φυσικά, υπάρχει το θέμα της long-COVID, για το οποίο επίσης δεν μιλάμε όσο θα έπρεπε. Από τη μια πλευρά, λοιπόν, χαίρομαι για τις επιστημονικές επιτυχίες των τελευταίων τριών ετών και από την άλλη στενοχωριέμαι για το πώς ελήφθησαν και εξακολουθούν να λαμβάνονται οι αποφάσεις. Είναι οδυνηρό και ανησυχητικό.
– Για να έρθουμε στην προσωπική σας ιστορία, πώς επηρέασε την πορεία σας το ότι ως παιδί βιώσατε την προσφυγιά;
– Η προσφυγική εμπειρία με έχει διαμορφώσει σε μεγάλο βαθμό. Ξεριζώθηκα από τον Λίβανο και με «φύτεψαν» στον Καναδά, σε ένα σχολείο όπου δεν είχα φίλους, δεν ήξερα τους δασκάλους, για όλους ήμουν ξένος και έπρεπε να προσαρμοστώ. Για μένα, η ικανότητα να προσαρμόζομαι ήταν το δεύτερο πιο πολύτιμο απόκτημά μου μετά τη συσσώρευση γνώσης. Εμαθα να ζω με την αβεβαιότητα και τον φόβο, κι έτσι έγινα πιο δυνατός. Το 1987 πήγα στη Βοστώνη για διδακτορικό στη βιοχημική μηχανική και έφτιαξα την πρώτη μου εταιρεία βιοτεχνολογίας σε ηλικία μόλις 24 χρόνων. Μέχρι σήμερα δεν μπορώ να καταλάβω πώς έγινε: Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε περίπτωση να δώσουν χρήματα ή έστω μία ευκαιρία σε κάποιον που δεν ήταν 45χρονος, Αμερικανός, με προϋπηρεσία τουλάχιστον 20 ετών. Και όμως, έτσι ξεκίνησα. Ηταν μεγάλο, ακραίο ρίσκο. Αλλά δεν ένιωθα καθόλου άβολα με τις ακραίες καταστάσεις γιατί είχα ήδη ζήσει ακραίες καταστάσεις. Γι’ αυτό και αντιλαμβάνομαι την προσφυγιά και τη μετανάστευση όχι ως φυσική κατάσταση, αλλά ως νοοτροπία. Το να είσαι πρόθυμος να μεταναστεύσεις «με τη σκέψη» σε νέα, άγνωστα μέρη, σημαίνει ότι γνωρίζεις να αγωνίζεσαι και έχεις την επιμονή και την ανθεκτικότητα που απαιτούνται για να πετύχεις στη ζωή σου.
Η Ελλάδα
«Εχοντας αρμενικές ρίζες, αγαπώ τους Ελληνες γιατί μοιάζουμε. Χώρες όπως η Ελλάδα, η Τουρκία, η Αρμενία μπορούν να συνυπάρξουν μέσα από κοινές αξίες, πίστη και προσανατολισμό στην επιχειρηματική δραστηριότητα. Φτάνει να βλέπουμε τις ομοιότητες, όχι τις διαφορές. Η Ιστορία έχει δείξει ότι κάθε φορά που ανταποκρινόμαστε σε τέτοιες προκλήσεις πετυχαίνουμε πολλά. Στην Ελλάδα θαυμάζω το πόσο αγωνίστηκε για να μπορέσει να ορθοποδήσει, να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ενωση, να κατακτήσει την ευημερία. Διοργανώσατε εξαιρετικούς Ολυμπιακούς Αγώνες, έχετε βιομηχανία (ασχέτως αν υπάρχουν εξάρσεις και υφέσεις) και προσφέρετε αριστεία. Και, βέβαια, η γεωγραφική θέση σας είναι δώρο από τον Θεό για τον λαό σας και για όσους έχουμε την τύχη να επισκεπτόμαστε τη χώρα σας».
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr