Η πολυσχιδής βραβευμένη καλλιτέχνις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και ομότιμη καθηγήτρια του ΕΜΠ Βάνα Ξένου εκθέτει το έργο της σε μια σημαντική έκθεση στην Γκαλερί Citronne στο Κολωνάκι, με τίτλο “For Her”. Η αφιερωματική αυτή έκθεση περιλαμβάνει ακουαρέλες, γλυπτά, σημαντικό υλικό της ενασχόλησής της με το γυναικείο και τη μυθολογία γύρω από τη γυναίκα. Συνομιλήσαμε μαζί της, σε μια προσπάθεια να εμβαθύνουμε στην έμπνευσή της αλλά και να ορίσουμε τη σημασία του φύλου. Η έκθεση θα διαρκέσει στην Αθήνα έως τις αρχές Ιουλίου.
– Τα έργα που εκθέτετε στην γκαλερί Citronne σε ποια δημιουργική σας περίοδο ανήκουν; Τι είναι αυτό που θεωρείτε ότι σήμερα πρέπει να αναδειχθεί ως προς τη γυναικεία ύπαρξη;
– Στην έκθεση με τίτλο “Για Εκείνη” αποπειράθηκα μια αναδρομή σε έργα που αφορούσαν γυναικείες μορφές της ιστορίας, της ζωής και της τέχνης, θέλοντας να βρω το μονοπάτι που με οδήγησε εδώ και 30 χρόνια στην Ελευσίνα, ξεκινώντας από το δικό μου σώμα. Το έργο [Η ψυχή στο σωμα] 1983 ήταν πεδίο διαθέσιμο σε πολλαπλές συνεχείς αναζητήσεις, όπου απελευθερώνονταν δυνατότητες έκφρασης προερχόμενες απο εξαντλητικά πολύχρονες σπουδές στο σχέδιο και την σχέση του με το χρώμα. Η επαφή με το άπειρο λευκό των μεγάλων διαστάσεων χαρτιού που έθετα ως πεδίο άσκησης οδηγούσε πάντα στο δισταγμό της αρχής μέχρι να αναδυθεί μια μορφή.
Το μεγαλύτερο μέρος της παρούσας εργασίας πηγάζει απο αυτόν τον τρόπο προσέγγισης, η διαδικασία αυτή συνδυάζει την αναζήτηση της εικαστικής έκφρασης η οποία έχει τη χρεία της εμπειρίας, δεν είναι άμοιρη όμως εκείνων που κυοφορούνται στην ψυχή. Μήπως δεν είναι η Ποίηση αιτία μεταβάσεως κάποιου πράγματος απο την ανυπαρξία στην ύπαρξη; Μήπως οι αναγνώσεις, η μελέτη κειμένων, που υπήρξαν και υπάρχουν ως πεδία αναπόσπαστα των εικαστικών μου προσεγγίσεων, δεν οδηγούν προς την κατεύθυνση αυτήν;
Αρκούσε ακόμη ο τίτλος ενός βιβλίου, όπως εκείνος στο βιβλίο του Εμανουέλ Λεβινάς «Autrement qu’être ou au-Dela de l’essence » σε συνδυασμό με μια φωτογραφία της Οδαλίσκης του Πωλ Ούτερμπριτζ, ώστε να γίνει απαρχή μιας επίμονης προσέγγισης της γυναικείας ταυτότητας μέσα απο το βλέμμα του καλλιτέχνη, ένα βλέμμα που εστιάζει, εξετάζει, επιθυμεί, καδράρει, αποκόπτει, τεμαχίζει.
Η αναφορά στην «Οδαλίσκη» και αυτή η αινιγματική φράση του βιβλίου έγιναν η αφορμή και ανάγκη να συγκρίνει κανείς τις πρωταρχικές αφηγήσεις για την δημιουργία του κόσμου σε διαφορετικούς πολιτισμούς προκειμένου να κατανοήσει την ανθρώπινη φύση μέσα στον κόσμο, και ιδιαιτέρως την πορεία των δυο φύλων γεγονός που μπροϋποθέτει να σκεφθούμε αυτόν τον άλλο τρόπο ύπαρξης, τον διαφορετικό στο γίγνεσθαι του χρόνου. Ποια ήταν και ποια είναι Εκείνη; Θα απαντηθεί στις πολλαπλές εκδοχές των μικρών κοριτσιών του Λούις Κάρολ με τη συμπυκνωμένη διπλή ταυτότητα της γυναίκας παιδιού. Αυτή την περιόδο δούλευα προσεκτικά ένα προς ένα τα φωτογραφημένα πρόσωπα μέσα απο τα οποία αισθάνθηκα να γεννιούνται οι διαφορές και τα πρώτα πείσματα της ταυτότητας. Την περίοδο αυτή έργα της ευρωπαϊκής ζωγραφικής με αναφορά τις γυναικείες μορφές αποτέλεσαν με τις διαφορές των βιωμάτων τους τα θέματα που με ενδιέφεραν: όπως τα έργα, Σαλώμη, Ιουδίθ και Ολοφέρνης απο το έργο της Αρτεμισία Τσεντιλέσκι, Λουκρητία, από το έργο του Λούκας Κράναχ [επρόκειτο για τη Ρωμαία πατρικία η οποία θα περισώσει την τιμή της αυτοκτονώντας].
Επανέρχομαι συχνά σε έργα που έχω ήδη ζωγραφίσει όπως το έργο «Oδαλίσκη» μια τεράστια φρίζα είκοσι μέτρων στην η οποία σταδιακά θα φθάσει σε ενα blow up το γυναικείο σώμα • είχα τον πειρασμό να διερευνήσω την ταυτότητα αυτών των γυναικών που τις χαρακτηρίζει μια ηδυπάθεια αφιερωμένη στο ανδρικό φύλο, όμως στο δικό μου το βλέμμα το σώμα αυτό έγινε σκαμμένο χωράφι. Να θυμηθούμε εδώ το συμβολισμό του σώματος της γυναίκας με τη Μητέρα Γη. Στον Πλούταρχο ιδέα του έρωτα συνδέεται με την πληγή, ο έρως φέρει βέλη όπως το άροτρο πληγώνει τους κόλπους της Μητέρας Γης. Σε θέματα αναπαραγωγής και γονιμότητας δεν είναι η γυναίκα που δίνει το παράδειγμα αλλά η γη στην γυναίκα, διαβάζουμε στον Μενέξενο του Πλάτωνα.
Για τη συμβολική σκέψη ο κόσμος είναι ζωντανός – ανοικτός, ένα αντικείμενο δεν είναι ποτέ το ίδιο, υπάρχει μια άλλη πραγματικότητα, ένα σημείο που το μεταμορφώνει όπως ένα πεδίο οργωμένο είναι κάτι παραπάνω από ένα κομμάτι γης, είναι το σώμα της Μητέρας Γης.
Είναι εδώ που αρχίζει η περιπέτεια της Ελευσίνας: θα εισάγω στα έργα μου τη συμβολική σημασία των μύθων. Θέλησα να απελευθερωθούν έτσι, απο τους μύθους οι συνηθισμένοι συσχετισμοί, ώστε να εκτιμήσουμε περισσότερο τον ανατρεπτικό χαρακτήρα τους και τη σημασία τους.
Το 1995, 2000, 2004, 2008, 2010 πραγματοποίησα μεγάλες εκθέσεις στην Καθολική Εκκλησία της Σαρπετριέρ, στο Παλαί Ρουαγιάλ στο Παρίσι, στο εγκαταλελειμένο εργοστάσιο Κρόνος στην Ελευσίνα, στον Εθνικό Κήπο στην Αθήνα που αφορούσαν το ελευσινιακό μυθολόγημα, με κεντρικό πυρήνα την αρχετυπική εικόνα Μητέρας και Κόρης και την οραματική διαδικασία των Ελευσινίων Μυστηρίων.
Mε ρωτάτε για τη διάχυτη σχέση μεταξύ θεαινών και της ανώνυμης γυναίκας στο έργο μου, στην παρούσα έκθεση εγκατέστησα στο χώρο της γκαλερί ενα μεγάλο τραπέζι πάνω στο οποίο είναι τοποθετημένες οι θεές της γης και σηματοδοτεί μια τράπεζα επίγειου συμποσίου, συγχρόνως όριο μεταξύ γης και ουρανού.
Οι θέσεις των θεαινών σε αυτό αναλογούν στις ιδιοτητές τους, οι οποίες στην ουσία εκπληρούν και τις ανθρώπινες ιδιότητες, η τοποθέτησή τους αντιστοιχεί σε στάση συνομιλίας, συναντώνται σε μια οριακή γραμμή και ξεδιπλώνουν τις ιδιότητές τους, διαχωρίζονται και ταυτόχρονα συγχωνεύονται, μπορούν να γίνουν καλύτερα κατανοητές σαν αιώνιες μορφές, μεγάλες παγκόσμιες πραγματικότητες. Θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε την αναλλοίωτη δύναμη των ελληνικών θεοτήτων με την ισορροπία των τρομακτικών οριακών δυνάμεων… Είναι ο λόγος που με ενδιαφέρει η αρχετυπικότητα της Δήμητρας και της Κόρης καθώς η καθεμία είναι το alter ego της άλλης, εν δυνάμει Μητέρα και Κόρη αντίστοιχα.
Η συνειδητή εμπειρία αυτού του δεσμού απλώνεται σε όλες τις γενιές, είναι ενα πρώτο βήμα που οδηγεί στην εμπειρία της ύπαρξης, έτσι η στάση της ελεύσεως, της αφίξεως, που έχουν οι γλυπτικές μορφές του τραπεζιού, επεκτείνουν τη γυναικεία συνείδηση διευρύνοντας τον συνειδητό νου που περιορίζεται απο τον χωροχρόνο.
Διαβάζοντας το βιβλίο “Ρωμιές” του Ζήσιμου Λορεντζάτου αντιλήφθηκα αυτή την παραξενιά του χωροχρόνου που μπορεί να εξαφανίσει απο την συνείδηση βιώματα που μας διαφεύγουν, ενώ στην ουσία αρκεί ενα ερέθισμα για να μας επιτρέψει να ρίξουμε το βλέμμα σε βιώματα που φαινομενικά δεν είναι δικά μας, ανήκουν όμως στα ελληνικά χώματα που πατάμε -τις γυναίκες της ελληνικής υπαίθρου οι οποίες αποτέλεσαν ενα μέρος της παρούσας έκθεσης στην γκαλερί Citronne . Οι Ρωμιές του Ζησίμου Λορεντζάτου, «O altra cosa», πλημμύριζαν την Ελλάδα το ´22 και ήταν αυτές οι άλλες,οι γυναίκες εκείνες που μνημονεύει ο πρόσφυγας ποιητής Σεφέρης τόσο τραγικά: κλαίγανε με όλολυγμούς
τα χαμένα παιδιά τους
και άλλες αγριεμένες γυρεύανε τον Μέγα Αλέξαντρο
και δόξες βυθισμένες στα βάθη της Ασίας.
– Θεωρείτε ότι τα φύλα κινδυνεύουν; οι γυναίκες αντιμετωπίζουν εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς; και ποιοι είναι αυτοί;
– Αν κινδυνεύουν τα φύλα στην ουσία κινδυνεύει ολόκληρος ο άνθρωπος. Θα πρέπει ίσως να δεχθούμε ότι οι διαφορές μεταξύ γυναίκας και άνδρα δεν σημαίνουν ότι και οι δύο στερούνται των ιδιοτήτων του άλλου. Ενα από τα καταλυτικά σημεία στη σχέση μας με το έτερο είναι η απώλεια της πολυμορφίας και της ιδιαιτερότητας του άλλου. Η λέξη φιλότης, που έρχεται από μακρινές εποχές του ελληνικού κόσμου, έχει τη ρίζα της στη λέξη φιλείν και βρίσκει το πληρέστερο νόημά της σε έννοιες και πρακτικές του βίου οι οποίες παραπέμπουν στις ελληνικές λέξεις φιλευσπλαχνία, φιλοπονία, φιλοξενία, φιλοτιμία.
«Θα πρέπει ίσως να δεχθούμε ότι οι διαφορές μεταξύ γυναίκας και άνδρα δεν σημαίνουν ότι και οι δύο στερούνται των ιδιοτήτων του άλλου».
– Εσείς ως γυναίκα καλλιτέχνις ποιο ήταν το μεγαλύτερο εμπόδιο που συναντήσατε κατά τη διάρκεια της πορείας σας;
– Η δυσκολία της πλήρους αφοσίωσης σε αυτό που αποφάσισα να ακολουθήσω, δηλαδή την τέχνη μου, κάτι για το οποίο κανείς δεν σε αναγκάζει, παίρνεις την ευθύνη και καλείσαι να ακολουθήσεις εκείνη τη μυητική διαδικασία, η οποία μπορεί να αφυπνίσει τις δυνατότητες των δημιουργικών σου ενεργειών. Ο δρόμος είναι η Ιθάκη.
– Ποια πιστεύετε ότι είναι η μεγαλύτερη αρετή του γυναικείου φύλου;
– ´Οσον αφορά την αρετή του γυναικείου φύλου, δεν είναι τυχαίο όπου στο Πλατωνικό Συμπόσιο θα τεθεί το ερώτημα για το αντικείμενο του έρωτος στη Διοτίμα.
Η ανταλλαγή των ιδιοτήτων μεταξύ του άνδρα και της γυναίκας μπορεί να αποτελέσει μια αμοιβαία πράξη σύλληψης και γέννησης πέρα από τη «σαρκική σύλληψη», όπως ακριβώς αναφέρεται από τη Διοτίμα : «η φύση αισθάνεται επιθυμία να γεννήσει», «τίκτειν επιθυμεί ημών η φύσις», Συμπόσιον206c, και η γέννηση, στην οποία μας οδηγεί αυτή η επιθυμία, είναι κάτι αναπαραγόμενον και αθάνατον, όσον ενδέχεται εις θνητόν πλάσμα, «αειγενές έστι και αθάνατον ως θνητώ η γέννησις» Συμπόσιον206E.
Η Διοτίμα συνέδεσε την αξίωση της ανθρώπινης ολότητας με την ιδέα της αθανασίας, όπως η γέννηση εντός ωραίου κατά το σώμα και κατά την ψυχή, (τόκος εν καλώ και κατά το σώμα καίει τήν ψυχή ) Συμπόσιον206c.
Αντί να ανακουφίζει τις απρόσωπες ανάγκες του ανθρώπινου γένους, ο τοκετός εξυπηρετεί την ολοκλήρωση του αδιαίρετου ανθρώπου. Ωστόσο, ο «Έρως» της Διοτίμας εμφανίζεται ως ένα μεικτό ον, ένα κράμα πληρότητας και στέρησης, του οποίου η υπαρξιακή κατάσταση έγκειται στην απουσία και ταυτόχρονα στην επιθυμία για πληρότητα.
Η θνητή ύπαρξη παίρνει μέρος στην Αθανασία και ως προς το σώμα και ως προς όλα τα άλλα, «μη σου φαίνεται λοιπόν παράξενο», θα πει η Διοτίμα στον Σωκράτη, «ότι κάθε ύπαρξη από την φύση της αποδίδει σημασία στο βλάστημά της, χάριν της αθανασίας συνοδεύει τα όντα όλα ο ´Ερως». Δεν θα αρκεστεί η Διοτίμα, όμως στην αθανασία, θα επικαλεσθεί και όσα είναι πρέπον η ψυχή να κυοφορήσει. Τη φρόνηση και τα άλλα προτερήματα, τα οποία γεννά η ποίηση. Θεωρώ οτι στον λόγο της ξένης απο την Μαντινεία εκφράζεται η γυναικεία αρετή.