Το όνομα του Σουηδογερμανού οικονομολόγου Καρλ Μπένεντικτ Φρέι απέκτησε ξαφνική φήμη το 2013, όταν η μελέτη του «Το μέλλον της εργασίας: πόσο ευάλωτα είναι τα επαγγέλματα απέναντι στην ψηφιοποίηση» –την οποία εκπόνησε μαζί με τον καθηγητή της Οξφόρδης Μάικλ Oζμπορν– κατέληξε στο ανησυχητικό συμπέρασμα ότι το 47% των επαγγελμάτων κινδυνεύει με εξαφάνιση από την αυτοματοποίηση. Τότε, ένα τσουνάμι δημοσιότητας κατέστησε τον Φρέι ενός είδους σκοτεινό προφήτη, παρόλο που ο ίδιος προτιμούσε να κρατά πάντα χαμηλό προφίλ, να είναι αισιόδοξος και να κάνει απλώς τη δουλειά του, δηλαδή να ερευνά και να συζητάει λύσεις.
Το 2019 κυκλοφόρησε το κλασικό πλέον βιβλίο του «The Technology trap: Capital, Labour, Power in the age of Automation» (Η παγίδα της τεχνολογίας: Κεφάλαιο, εργασία, εξουσία στην εποχή της αυτοματοποίησης), το οποίο ήταν η αφορμή για τη συνομιλία μας.
– Στο βιβλίο σας εστιάζετε κυρίως στη Βιομηχανική Επανάσταση. Ποια είναι τα μαθήματα που αντλείτε από αυτή την ιστορική περίοδο;
Αυτό που μας διδάσκει η βιομηχανική ιστορία είναι ότι τα επεισόδια γρήγορης τεχνολογικής αλλαγής είναι επεισόδια γρήγορης κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής αλλαγής. Οπως έχει δείξει ο μεγάλος οικονομολόγος Τζόζεφ Σουμπέτερ, η τεχνολογία τείνει να εξαφανίζει επαγγέλματα και βιομηχανίες ολόκληρες. Ταυτόχρονα όμως μπορεί να δημιουργεί νέες προοπτικές απασχόλησης και ευημερίας σε άλλους τομείς της οικονομίας.
Στην πραγματικότητα, τα κόστη τείνουν να συγκεντρώνονται σε συγκεκριμένα επαγγέλματα, ενώ τα οφέλη να κατακερματίζονται. Αν θέλουμε λοιπόν να καταλάβουμε γιατί η Βιομηχανική Επανάσταση συνέβη γύρω στο 1750 και όχι μερικές εκατοντάδες χρόνια νωρίτερα –καθώς η τεχνολογική γνώση υπήρχε ήδη από το 1500–, πρέπει να καταλάβουμε την πολιτική οικονομία της τεχνολογικής αλλαγής. Πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση, ή ακόμη και κατά τη διάρκειά της, οι χειρώνακτες εργάτες είδαν τα εισοδήματά τους να απειλούνται από τα εργοστάσια με τις μηχανές και γι’ αυτό άρχισαν να αντιστέκονται σθεναρά και αποτελεσματικά στις νέες τεχνολογίες.
Στην Ευρώπη, οι ανώτερες τάξεις τάχθηκαν στο πλευρό τους γιατί ασπάστηκαν την ιδέα που έλεγε ότι δεν θα έπρεπε να επιτραπεί σε καμία καινοτομία να καταστρέψει τη ζωή κάποιου ανθρώπου, αλλά και γιατί φοβούνταν την κοινωνική αναστάτωση. Την εποχή εκείνη, ήταν πράγματι πολύ συχνές οι εχθροπραξίες εναντίον των μηχανών. Οχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στην Κίνα και στη Βρετανία. Ο λόγος που η βιομηχανική επανάσταση απογειώθηκε στη Βρετανία κι όχι στη Γαλλία σχετίζεται επίσης με την πολιτική οικονομία.
Στη Γαλλία εκτυλισσόταν τότε μια πολιτική και κοινωνική επανάσταση, η οποία είχε φέρει τόση κοινωνική αναστάτωση που οι κυβερνήσεις δεν είχαν τη δυνατότητα, ή τη διάθεση, να υποστηρίξουν τους πρωτοπόρους της βιομηχανίας. Στη Βρετανία, από την άλλη, η κυβέρνηση ήταν αποφασισμένη να μην αφήσει τίποτα να καταστρέψει την ανταγωνιστική θέση της χώρας.
Σε πολλές περιπτώσεις η κυβέρνηση έστελνε ακόμη και δυνάμεις καταστολής εναντίον των εργατών που εξεγείρονταν ενάντια στις μηχανές. Ο στρατός που έστειλε το 1812 ο Ουέλιγκτον στον πόλεμο της Ιβηρικής χερσονήσου, εναντίον του Ναπολέοντα, ήταν μικρότερος από τον στρατό που στάλθηκε εναντίον των Λουδιτών, που έσπαγαν τις μηχανές από φόβο μη χάσουν τις δουλειές τους.
Με άλλα λόγια, η εκβιομηχάνιση εκείνης της περιόδου επιβλήθηκε στον πληθυσμό διά της βίας. Αυτό που επίσης βοήθησε πολύ τη Βρετανία ήταν οι γενναιόδωρες παροχές στους λιγότερο προνομιούχους. Οι αντιδράσεις ενάντια στις μηχανές αυξάνονταν όταν η οικονομία βρισκόταν σε δεινή θέση. Οταν η οικονομία πάει καλά, ξέρεις ότι οι προοπτικές σου αν χάσεις τη δουλειά σου είναι καλές. Αν χάσεις τη δουλειά σου από τις μηχανές και η οικονομία είναι σε ύφεση, τότε είναι πιο πιθανό να εξεγερθείς εναντίον τους, γιατί ξέρεις ότι δεν θα έχεις πολλές άλλες ευκαιρίες.
Αν χάσεις τη δουλειά σου από τις μηχανές και η οικονομία είναι σε ύφεση, τότε είναι πιο πιθανό να εξεγερθείς εναντίον τους.
– Ποια είναι η διαφορά της Πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης με τη σημερινή, επονομαζόμενη «Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση»;
Η μεγάλη διαφορά εντοπίζεται και πάλι στην πολιτική οικονομία. Στην πρώτη επανάσταση οι απλοί εργάτες δεν είχαν δικαίωμα ψήφου. Επιχειρούσαν μέσα από διαβήματα στο Κοινοβούλιο να ακουστούν και να μπλοκάρουν τις νέες μηχανές. Σήμερα, στις περισσότερες ανεπτυγμένες οικονομίες οι εργάτες είναι σε πολύ καλύτερη μοίρα.
Θα πρέπει ωστόσο να θυμόμαστε ότι τα συνδικάτα και το κομμουνιστικό μανιφέστο είναι εν μέρει απότοκα των τεχνολογικών αλλαγών της Πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης. Μακροπρόθεσμα, βέβαια, όλη αυτή η διαδικασία δημιούργησε μεγάλη ευημερία. Εως τα μέσα του 20ού αιώνα οι εργάτες των εργοστασίων ανελίχθηκαν στη μεσαία τάξη, κι όσο αυξάνονταν οι μισθοί και οι συνθήκες εργασίας των εργοστασίων, τόσο μεγαλύτερη γινόταν αυτή η μεσαία τάξη. Εκτοτε όμως βλέπουμε μια σταδιακή μείωση των θέσεων εργασίας στα εργοστάσια εξαιτίας της αυτοματοποίησης και της παγκοσμιοποίησης. Και μαζί με την εργασία τους οι άνθρωποι χάνουν και την πολιτική τους φωνή. Εξαιτίας της τεχνολογικής αλλαγής έχουν αποδυναμωθεί τα συνδικάτα κι έχει εξασθενήσει η φωνή των εργατών.
Την ίδια στιγμή, δεν τους εκπροσωπούν ούτε τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα. Τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 οι ψηφοφόροι των πιο υψηλών εισοδημάτων έτειναν να ψηφίζουν δεξιά κόμματα και οι ψηφοφόροι των χαμηλών εισοδημάτων να ψηφίζουν αριστερά κόμματα. Από τη δεκαετία του ’70 και μετά, η Δεξιά συνεχίζει να συνδέεται με τους ψηφοφόρους των υψηλών εισοδημάτων, αλλά η Αριστερά αρχίζει τώρα να συνδέεται περισσότερο με ψηφοφόρους ανώτερης μόρφωσης και να γίνεται περισσότερο κινηματική. Είναι οι πνευματικές ελίτ που ενδιαφέρονται για την κλιματική αλλαγή, για τις διακρίσεις, για πράγματα που μας απασχολούν όλους, αλλά που δεν είναι απαραίτητα στις προτεραιότητες των εργατών του εργοστασίου, οι οποίοι θέλουν καλύτερες αμοιβές, περισσότερες άδειες – τα παραδοσιακά αιτήματα της εργατικής τάξης. Αυτό άνοιξε σε πολλές χώρες τον δρόμο για την καλλιέργεια λαϊκιστικών φωνών. Φυσικά αυτή η τάση δεν οφείλεται αποκλειστικά στην αυτοματοποίηση, αλλά σ’ ένα βαθμό ισχύει.
Ο κόσμος έχει αρχίσει να ανησυχεί ξανά για την αυτοματοποίηση, κι αυτός ο φόβος έχει ενισχυθεί μετά την πανδημία.
– Πώς θα μπορούσαμε να διαχειριστούμε το κόστος της αυτοματοποίησης;
Στο παρελθόν, για να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να προσαρμοστούν στις αλλαγές που έφερε η τεχνολογία, οικοδομήσαμε το κράτος πρόνοιας και τα εκπαιδευτικά συστήματα. Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, όμως, βλέπουμε τους φόρους στο κεφάλαιο να μειώνονται και τους φόρους στην εργασία είτε να παραμένουν σταθεροί είτε να αυξάνονται. Αυτό σημαίνει ότι στην πραγματικότητα σήμερα επιδοτούμε τεχνολογίες που προστατεύουν τα κεφάλαια και μειώνουν την εργασία. Αυτό είναι κάτι που αφορά στους θεσμούς και στις πολιτικές μας. Στην πραγματικότητα, επιδοτούμε την ανάπτυξη τεχνολογιών που αντικαθιστούν τους ανθρώπους αντί να επιδοτούμε τεχνολογίες που δημιουργούν νέες δουλειές και νέες βιομηχανίες.
Ενα άλλο μεγάλο ζήτημα είναι η συγκέντρωση μεγάλης πολιτικής δύναμης σε ελάχιστες γιγάντιες επιχειρήσεις, οι οποίες με τη στάση τους εμποδίζουν τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Αν το 50%, το 20% ή το 10% του πληθυσμού εργάζεται για το Facebook, μπορείς να έχεις δημοκρατία; Προφανώς όχι.
Δεν πιστεύω ότι για την αντιμετώπιση του κόστους της αυτοματοποίησης χρειάζεται μια μεγάλη πολιτική απόφαση, αλλά ένα σύνολο μικρότερων πολιτικών. Το Καθολικό Εγγυημένο Εισόδημα είναι μια πολιτική που θα μπορούσε να υιοθετηθεί, αλλά νομίζω ότι δεν πρέπει να είναι καθολικό. Εχουμε το κράτος πρόνοιας που το κάνει αυτό, σχετικά γενναιόδωρα. Προσωπικά είμαι υπέρ του αρνητικού φόρου εισοδήματος. Είναι επίσης σημαντικό να ενισχύσουμε τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Πρέπει να υποστηρίξουμε πολιτικές που θα βοηθούν τους ανθρώπους να προσαρμοστούν και να δημιουργήσουν μια παραγωγική οικονομία για όλους.