Η πρόβα έχει μόλις τελειώσει και ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι δίνει τις τελευταίες οδηγίες. Πολύ λεπτός, κοφτερό βλέμμα, νευρωτικές κινήσεις, ανακατεύει διαρκώς τα μαλλιά του. Θα μπορούσε να είναι ροκ σταρ ή ένας poète maudit. Είναι σκηνοθέτης, από τους πιο εξέχοντες του σύγχρονου θεάτρου και της όπερας, με παραγωγές σε μερικές από τις μεγαλύτερες σκηνές της Ευρώπης. Οι διεθνείς κριτικές τον χαρακτηρίζουν «ευφυή», «σέξι», «εγκεφαλικό», «υπέρμαχο μιας βαθιάς ανανέωσης της ευρωπαϊκής θεατρικής γλώσσας».
Γεννήθηκε στην Πολωνία το 1962, λέει ότι ο κομμουνισμός τού στέρησε την αναπνοή. Μετέφερε αυτή την ασφυξία στην τέχνη του. Από τις αρχές του 2000 κάνει πλέον μια μεγάλη καριέρα, κερδίζει διακρίσεις και είναι περιζήτητος. Ζει στη Βαρσοβία, καλλιτεχνικός διευθυντής του πρωτοποριακού Nowy Teatr, που είναι η μόνιμη θεατρική στέγη του. Οργανώνει τη δουλειά του και τα πολλά επαγγελματικά ταξίδια του από το σπίτι του στο Παλέρμο. Και από τις αρχές αυτού του μήνα βρίσκεται στην Αθήνα για την πρώτη του συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή. Τα «Παραμύθια του Χόφμαν» του Ζακ Οφενμπαχ, η συμπαραγωγή της ΕΛΣ με τη βελγική όπερα Λα Μονέ, έκαναν ευρωπαϊκή πρεμιέρα στο Βέλγιο το 2019 και στην Αθήνα θα παίζονται από τις 18 Δεκεμβρίου.
Η σκηνή της αίθουσας Σταύρος Νιάρχος είναι πλέον άδεια. Η σκηνογραφία γύρω μας, τυπικά βαρλικοφσκική, είναι σχεδιασμένη από τη μόνιμη συνεργάτιδά του Μαλγκορζάτα Στσέσνιακ: μεγάλες επίπεδες επιφάνειες που αντανακλούν το ψυχρό φως, μια τεράστια οθόνη που κυριαρχεί στον χώρο. Ο Βαρλικόφσκι πηγαίνει να καθίσει σε έναν διθέσιο μπλε καναπέ του σκηνικού, σταυρώνει τα πόδια με μια πολύ θεατρική κίνηση και περιμένει τις ερωτήσεις.
– Εχετε αναλάβει να σκηνοθετήσετε τη σοβαρή όπερα ενός συνθέτη που συνδέεται κυρίως με την οπερέτα. Πώς διαχειρίζεστε αυτό το καλλιτεχνικό παράδοξο;
– Αυτή είναι μια όπερα υβριδική, ανολοκλήρωτη από τον συνθέτη, η οποία υπάρχει σε πολλές διαφορετικές εκδοχές. Από αυτές εμείς κάναμε τη δική μας επιλογή. Η παγίδα της είναι πως θεωρείται κωμική, αλλά τα θέματα που αγγίζει δεν είναι καθόλου αστεία. Βλέπουμε έναν καλλιτέχνη που βρίσκεται στα όρια της κατάρρευσης, έναν άνθρωπο που βουλιάζει στο αλκοόλ. Συνεπώς από τη μια μεριά υπάρχει η γεμάτη μελωδίες μουσική και από την άλλη η εικόνα αυτού του κατεστραμμένου πλάσματος που γεννήθηκε μέσα στο κεφάλι μου. Προσπάθησα να σκεφθώ τι σημαίνει να είσαι εξαρτημένος από μια ουσία, τι σημαίνει να μην μπορείς να ελέγξεις τον εαυτό σου και τις πράξεις σου. Αυτή είναι περίπου η κατάσταση του κεντρικού ήρωα. Για εμένα αυτό το έργο δεν αφορά εκείνον, αλλά ένα ζευγάρι καλλιτεχνών, τον σκηνοθέτη Χόφμαν και την ηθοποιό Στέλλα. Οι δυο τους, περίπου όπως συμβαίνει στην ταινία «Ενα αστέρι γεννιέται», ερωτεύονται ο ένας τον άλλον σε μια αντίστροφη καμπή της ζωής τους. Αρχίζουν να δουλεύουν μαζί, εκείνος σταδιακά καταρρέει, μπερδεύει την πραγματικότητα με τα οράματά του, ενώ εκείνη διαρκώς ανεβαίνει προς την επιτυχία.
– Σας ονομάζουν πρωτοποριακό σκηνοθέτη. Εσείς πιστεύετε στην έννοια της πρωτοπορίας;
– Θέλετε να πείτε αν πιστεύω ότι υπάρχει ακόμη μια φρέσκια ματιά στην τέχνη; Ο όρος «πρωτοπορία» αποδίδεται εκ των υστέρων και από άλλους, δεν αφορά τον καλλιτέχνη. Δεν προγραμματίζεις την πρωτοπορία, πλέον δεν την αναζητάς καν. Τη δημιουργείς για να ανοίξεις ένα δρόμο μέσα σε αυτό το χάος που είναι η ζωή μας, για να ξανακάνεις τους ανθρώπους να ακούσουν. Ζούμε σε εποχές που μας επιτίθενται τα ένστικτά μας. Μέσα σε αυτή τη χαώδη πραγματικότητα γινόμαστε κουφοί, γιατί σκεφτόμαστε πρώτα τα χρήματά μας, μετά την πολιτική κατάσταση, μετά τα προσωπικά μας προβλήματα.
Ζούμε στο λυκόφως μιας εποχής, πρέπει να αγρυπνούμε για να μην εξαφανιστoύν ο πολιτισμός μας, οι ελευθερίες μας. Ισως τώρα δίνουμε την τελευταία μάχη για να διατηρήσουμε το φως.
Δείτε: Ηρθαμε στην όπερα της Αθήνας για να ανεβάσουμε «Τα παραμύθια του Χόφμαν». Το έργο προγραμματίστηκε τώρα επειδή είναι πλούσιο και ευχάριστο, ταιριαστό με τις γιορτές των Χριστουγέννων, ένα έργο που το κοινό το λατρεύει. Κι όμως δεν είναι έτσι. Εχουμε έναν διαλυμένο άντρα και μια γυναίκα που θυσιάζει τη ζωή της για εκείνον. Εχουμε ένα ζευγάρι και γύρω τους την ασθένεια, την εξάρτηση, τις φαντασιώσεις.
– Σε αντίθεση με τα ειωθότα για έναν σκηνοθέτη όπερας, εσείς έχετε βασικό λόγο στην επιλογή των τραγουδιστών. Γιατί;
– Τίποτε απ’ ό,τι κάνω ως καλλιτέχνης –αν υποτεθεί ότι είμαι– δεν έχει τεχνική. Είμαι ένας καθημερινός άνθρωπος σαν κι εσάς, που όταν ξυπνάει το πρωί θέλει να μάθει τι συνέβη τη νύχτα στην Ουκρανία, τι απειλές για πυρηνικό πόλεμο εκτόξευσε ο Πούτιν, τι αποφάσισε το ανόητο πολωνικό κράτος για τη σχέση της χώρας με την Ευρώπη. Περάσαμε δύο χρόνια με μια πανδημία, θα μπορούσαμε να έχουμε πεθάνει όλοι. Ζούμε στο λυκόφως μιας εποχής, πρέπει να αγρυπνούμε για να μην εξαφανιστούν ο πολιτισμός μας, οι ελευθερίες μας. Ισως τώρα δίνουμε την τελευταία μάχη για να διατηρήσουμε το φως. Σε αυτές τις συνθήκες ρωτήστε με καλύτερα αν αξίζει να κάνει κανείς θέατρο.
– Αξίζει λοιπόν, και με ποιον τρόπο;
– Αυτό που κάνω είναι να ξυπνάω τους γύρω μου. Αναρωτιέμαι διαρκώς πώς μπορώ να κινητοποιήσω τους θεατές. Δεν πάμε στην όπερα για να αποδράσουμε από την πραγματικότητα και να παρακολουθήσουμε όμορφα ερωτικά παραμύθια. Δεν είμαι εδώ τώρα για να δημιουργήσω ένα συμπαθητικό θέαμα όπερας, που το αθηναϊκό κοινό θα χειροκροτήσει επειδή η φωνή των τενόρων είναι καταπληκτική, επειδή ο σκηνοθέτης είναι ο τάδε ή ο δείνα. Το επαναλαμβάνω, το κοινό της όπερας δεν έχει κανένα άλλοθι για να μη σκέφτεται μόνο και μόνο επειδή παρακολουθεί λυρικό θέατρο. Πρέπει να βρούμε τον τρόπο για να ξυπνήσουμε τους θεατές που θα έρθουν να μας δουν έχοντας φάει τα γλυκά τους και έχοντας πιει τα κρασιά τους, που έρχονται με μόνο σκοπό να φωνάξουν «μπράβο!» στους δεξιοτέχνες.
– Είστε απαισιόδοξος…
– Δεν είμαι αισιόδοξος ή απαισιόδοξος, αυτή είναι μια αποτίμηση που μπορεί να γίνει στο τέλος του βίου. Είμαι προσγειωμένος, ένας άνθρωπος της δράσης. Μετά το τέλος του κομμουνισμού εγώ, ένας Πολωνός, μπορώ πλέον να ταξιδεύω και να είμαι πολίτης του κόσμου. Και ξαφνικά αρχίζουν πάλι να μου λένε ότι μπαίνουν καινούργιοι περιορισμοί. Λοιπόν αντιδρώ. Το ίδιο ισχύει και για την προσωπική ζωή του καθενός. Η διορατικότητα δεν αστειεύεται. Οταν, για παράδειγμα, ανακαλύπτετε ότι ο σύζυγός σας σας απατά, δεν μπορείτε να το παραβλέψετε. Αντιδράτε όχι επειδή κάνετε απαισιόδοξες σκέψεις, αλλά επειδή δεν είστε πλέον η ίδια με πριν.