Ο σκηνοθέτης και ηθοποιός Βασίλης Παπαβασιλείου είναι πάντα σπινθηροβόλος, εύστοχος, με ένα καυστικό χιούμορ που καταλήγει σε πικρό γέλιο. Κατά τη συνάντησή μας μιλήσαμε για το ζώδιό του, τις εθνικές εκλογές, τους ηθοποιούς, τον εμφύλιο πόλεμο, τον Πόντιο παππού του, τον Γκαίτε. «Αχ τον άτιμο τον Γκαίτε, πολύ τον εκτιμώ», μονολόγησε καθώς διηγείται μία ιστορία με ένα προξενιό του Γκαίτε, σκάζοντας στα γέλια. «Ο Σταμάτης Φασουλής, ο Νίκος Καραθάνος, ο Λουίς Μπουνουέλ και ο Σοπενχάουερ ήταν ιχθύς – και εγώ επίσης εάν αυτό ενδιαφέρει. Ο μακαρίτης ο Δημήτρης Χορν μία ημέρα μου είχε πει “Βασίλη παιδί μου, ανήκουμε στο ίδιο ζώδιο. Εσύ, εγώ, ο πατριώτης σου, εννοούσε τον Καραμανλή, ο Μακάριος, ο Νουρέγιεφ, αλλά είναι και ο Θεοφιλογιαννάκος, ο βασανιστής της χούντας, ο διοικητής της ΕΣΑ. Λοιπόν, είμαστε ο σκουπιδοτενεκές του ζωδιακού κύκλου». (Γέλια). Ετσι ξεκίνησε η κουβέντα μας με καφέ σε ένα από τα στέκια του Παγκρατίου όπου μένει και συχνάζει.
– Κατάγεστε από τις Σέρρες;
– Κατάγομαι από γονείς προσφυγικής γενεάς. Και ο πατέρας και η μητέρα μου ήταν πρόσφυγες όχι της πρώτης μετακίνησης, αλλά οι παππούδες μου ήλθαν όλοι από τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη. Οπότε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή μου έπαιξε ο παππούς από τη μεριά του πατέρα μου. Αγαπούσε πολύ τα γράμματα και ήταν ιερωμένος, αρχιμανδρίτης. Εγινε αρχιμανδρίτης αφού η γιαγιά μου πέθανε. Οταν ήμουν 4-5 ετών, πήγαινα στο δωμάτιό του και μου διάβαζε λήμματα της εγκυκλοπαίδειας του Ηλίου, εγώ άκουγα και μου έδινε και φουντούκια για να κάθομαι φρόνιμα. Με έπαιρνε μαζί του στο ιερό και όταν έβγαιναν τα εξαπτέρυγα έβγαινα και εγώ από πίσω τους. Οταν φτάναμε στην Ωραία Πύλη, έμπαινε ο παππούς και εγώ από πίσω. Κάποιες Πόντιες, που είχαν μία άλλη σχέση με τον παππού ως Πόντιο –κατά κάποιο τρόπο τον είχαν άρχοντα–, λένε, «πάτερ ο μικρός είναι λαϊκός, επιτρέπεται να μπαίνει στο ιερό από την Ωραία Πύλη;». Και ο παππούς απάντησε: «Μακάρι και εμείς που εισερχόμεθα επισήμως να είχαμε την καθαρότητα της ψυχής του».
– Eμαθα ότι έχετε σελίδα στα social media.
– Σέβομαι πάρα πολύ την απεδάφιση του ανθρώπου. Η τεχνολογία που έχουμε στα χέρια μας είναι διαστημική, είναι εμπορική εφαρμογή της διαστημικής τεχνολογίας. Αυτό όλο το real time, και τα μέσα τα οποία εξασφαλίζουν την ταχύτητα που έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό που να αυτοακυρώνεται, προσδίδουν στον άνθρωπο ένα χαρακτηριστικό το οποίο θα το λέγαμε, όπως ο Κούντερα, αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι. Ναι, αβάσταχτη. Θέλω να πω πως ο τόπος των παθών είναι πάντα αυτή η γη. Εις αυτή τη γη ακόμη ερωτευόμαστε, αρρωσταίνουμε, πέφτουμε, πρέπει να σηκωθούμε. Ολα αυτά είναι ξένα προς την τεχνολογία της επικοινωνίας. Εχουμε μία επικοινωνία με όρους διαστήματος και μία ζωή με όρους επίγειας ύπαρξης.
– Ωστόσο η τεχνολογία βοηθάει στη ζωή μας, στον εκσυγχρονισμό των δημόσιων υπηρεσιών.
– Ακούω για κατάργηση του δημοσίου και της γραφειοκρατίας όπως τα γνωρίζαμε, με τη χρήση της τεχνολογίας. Τι σημαίνει όμως στην ουσία κατάργηση του δημοσίου; Σημαίνει την κατάργηση ενός χρόνου ο οποίος είναι χρόνος βιωματικός για τις γενιές των Ελλήνων που έζησαν αυτά τα 200 χρόνια. Το έχετε σκεφτεί; Είχα ένα φίλο στις Σέρρες του οποίου ο πατέρας είχε λάβει μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Ο γέροντας ξυπνούσε από εφιάλτη και φώναζε «τσέτες, τσέτες, τσέτες». Αυτά είναι πράγματα που δεν τελειώνουν. Ο εμφύλιος πόλεμος τερματίζεται 100 χρόνια μετά. Οχι, δεν είναι ακριβές ότι ο εμφύλιος τελείωσε το ’74, και αποδείχθηκε μέσα στην κατά τα άλλα ειρηνική μεταπολίτευση όπου ζήσαμε αναβιώσεις φαντασμάτων. Τελευταία το 2015, ζήσαμε αυτή την τραγική φάρσα, που πήρε τη μορφή της απειλής εξόδου από την Ε.Ε. Θέλω να πω ότι πίσω από τον εμφύλιο της δεκαετίας του ’40, είναι ο περίφημος διχασμός του 1915, ο οποίος συνεχίζεται.
Βλέπετε ότι το 2023 για τον ενταφιασμό του τέως βασιλιά ακούστηκαν τα πάντα, εκφράστηκε όμως ένα είδος φόβου για επιστροφή της μοναρχίας. Η απόσταση για μένα είναι προϋπόθεση οποιουδήποτε βήματος παρακάτω. Απόσταση δεν σημαίνει παραίτηση ή ενταφιασμός. Το αντίθετο. Σημαίνει ότι μετουσιώνω την εμπειρία σε γνώση και ταυτόχρονα σε αίτημα μέλλοντος. Η πνευματική διάσταση του ελληνικού μέλλοντος είναι κάτι που νομίζω πως δεν έχει απασχολήσει κανέναν ακόμη.
– Ποια τα στοιχεία της εποχής που ζούμε;
– Είναι το αντίθετο κάθε μορφής ορθόδοξου σύμπαντος. Αυτό το έλεγε, και νομίζω προφητικά, ο Μεξικανός Κάρλος Φουέντες, στα τέλη του 20ού ότι η μάχη στον επόμενο αιώνα θα είναι μεταξύ της ορθοδοξίας και του μπαρόκ. Εγώ κάνω μία ελεύθερη μετάφραση του όρου αυτού. Ενα παράδειγμα είναι να είσαι τυπικά μονοθεϊστής και στην ουσία πολυθεϊστής. Οπως έλεγε ο Μαξ Βέμπερ, ζούμε την εποχή του πολυθεϊσμού των αξιών. Αυτόν τον πολυθεϊσμό των αξιών και τη σύγκρουση με τον μονοθεϊσμό των θρησκειών μπορούμε να τον ονομάσουμε μία εκδοχή μπαρόκ.
– Πώς βλέπετε την προσπάθεια για επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα από τη Βρετανία;
– Ωραία, τα φέρνουμε. Υπάρχει τίποτε να κάνουμε παρακάτω; Τα βάζουμε στο Μουσείο της Ακρόπολης. Βεβαίως. Είμαστε ένας μικρός τόπος και –καλώς ή κακώς– μας αναγνωρίζεται προνόμιο το οποίο συνδέεται με την ιστορία του παρελθόντος και με τη γλώσσα μας. Μπορούμε να κάνουμε τίποτε άλλο εκτός από την απλοποίηση των αιτημάτων μας; Κάτι ουσιαστικότερο για τον πολιτισμό και τη γλώσσα μας;
Οχι, δεν είναι ακριβές ότι ο εμφύλιος τελείωσε το ’74, και αποδείχθηκε μέσα στην κατά τα άλλα ειρηνική μεταπολίτευση όπου ζήσαμε αναβιώσεις φαντασμάτων.
Η πνευματική διάσταση του ελληνικού μέλλοντος είναι κάτι που νομίζω πως δεν έχει απασχολήσει κανέναν ακόμη. Γιατί μέχρι τώρα είχαμε έγνοια να αφήσουμε πίσω μας τη δημοσιονομική εποπτεία, να κατακτήσουμε την επενδυτική βαθμίδα, αλλά όλα αυτά προς τι; Να φέρουμε δηλαδή τα γλυπτά για να τα ενώσουμε με τον Παρθενώνα, γιατί, για να τα δείχνουμε; Μήπως είναι ορθότερο να φτιάξουμε δύο ερευνητικά κέντρα μεγάλης αξίας και ακτινοβολίας για τη μελέτη του κλασικού κόσμου, ελληνικού και ρωμαϊκού όπου σχεδόν οι πάντες –από τους Κινέζους έως τους Αμερικανούς– θα λένε πως «εκεί στον πρώην ομφαλό της γης υπάρχουν αυτά τα ερευνητικά κέντρα»; Μπορούμε να δούμε ότι πίσω από τα μάρμαρα υπάρχει το αίμα των σημερινών, η αγωνία τους, η ανάγκη τους να ζήσουν με το παρελθόν τους; Ακουσα μια διαφήμιση προγράμματος στην οποία ακούγεται το σύνθημα «γίνε μέρος και εσύ του αρχαίου κόσμου!». Ωραίο, ωραίο.
– Πώς αξιολογείτε την κατάσταση στις σημερινές δραματικές σχολές; Ετησίως αποφοιτούν περίπου 700 πτυχιούχοι.
– Και γιατί να μην αποφοιτήσουν; Τα ευκόλως εννοούμενα παραλείπονται.
– Το θέμα των πτυχίων των καλλιτεχνικών σχολών και της ίδρυσης ανώτατης σχολής παραστατικών σχολών απασχολεί τον καλλιτεχνικό κόσμο. Η κυβέρνηση σύστησε μία επιτροπή για να κάνει προτάσεις. Εσείς είχατε συμμετάσχει σε μία αντίστοιχη προσπάθεια επί υπουργίας Μαριέττας Γιαννάκου στο Παιδείας το 2007, αλλά το θέμα δεν λύθηκε. Ελπίζετε τώρα σε κάτι καλύτερο;
– Η κυβέρνηση έκανε επιτροπή προσωπικοτήτων για να μελετήσει το θέμα της ανώτατης σχολής παραστατικών τεχνών… Εκλογές έρχονται, να κλείσει το θέμα. Τη σοβαρότητα σε αυτόν τον τόπο την έχουμε κηδέψει εκ γενετής. Τώρα θα την αναστήσουμε, με αφορμή τα θεατρικά μας πάθη; Ακούστε, όλα είναι θέατρο, κινούμαστε μεταξύ του θεατρικού και του θεατροειδούς. Ας πούμε οι καταληψίες, όπως τους είδαμε πρόσφατα και στα κτίρια του Εθνικού Θεάτρου, είναι ένας ρόλος ιερός. Λόγω προεκλογικής περιόδου τίποτε δεν λήγει. Είμαστε σε αυτή τη φάση, και πρέπει να το πάρουμε απόφαση. Εχουμε εξάρτηση από το εκλογικό φαινόμενο, τον εκλογικό ιό. Κάποτε σκεφτόμουν ότι η Ελλάδα θα μπορούσε θαυμάσια να είναι μία χώρα εκλογικού τουρισμού, όπως λέμε θρησκευτικού, συνεδριακού τουρισμού. Να κάνουμε εκλογές κάθε 6 με 7 μήνες. Και να λέμε σε όλο τον κόσμο ελάτε να δείτε πώς γίνονται οι εκλογές.
– Τι ιδιαίτερο έχουν οι εκλογές στην Ελλάδα για να τις προβάλλουμε ως τουριστικό «προϊόν»;
– Πρώτα πρώτα υπάρχει αυτή η λατρεία, δεν έχουν τελειώσει οι εκλογές σήμερα και πάμε στις επόμενες. Δεν τελειώνουν ποτέ οι εκλογές. Το τραγικό δυστύχημα των Τεμπών σε αυτό παραπέμπει. Μιλάμε για ένα χρονικό συντελεσθείσης διάλυσης, η οποία ανανεώνεται ως διάλυση μέσα σε αυτή τη δεκαετία, εάν υποθέσουμε ότι το 2010 έκλεισε η περίοδος της ευημερίας και του οικονομικού πλούτου που προηγήθηκε. Και τι γίνεται αυτή τη δεκαετία μετά το 2010; Ανανεώνεται η διάλυση, υπό τη μορφή κατά κάποιον τρόπο του εκσυγχρονισμού συνεχίζεται, και έχει αυτή την τραγική κατάληξη όπως στα Τέμπη. Πάντα νόμιζα ότι η Ελλάδα είναι ένα ανέκδοτο, με τη διπλή σημασία του όρου. Κάτι αστείο και κάτι πρωτότυπο.
Είναι ακαταμάχητη η παρουσία του κωμικού εδώ. Από πολλές πλευρές η χώρα έχει μία σχέση διαρκή με το φαινόμενο που λέγεται γελοιοκρατία. Θα σας θυμίσω όμως ότι ακόμη και το λύχνο της δημοκρατίας έχει να κάνει με το φαινόμενο του κωμικού. Αυτά είναι φαινόμενα τα οποία ιδρυτικώς χαρακτηρίζουν όχι μόνο την ελληνική περίπτωση, αλλά το φαινόμενο της δημοκρατίας. Και τελικά, ως… λίκνο της δημοκρατίας πρέπει να πω ότι ο… Θεός εάν δεν είναι Ελλην είναι οπωσδήποτε φιλέλλην.
– Δεν χάνετε τη σπίθα σας. Παίζετε αυτή την περίοδο σε παράσταση του Εθνικού Θεάτρου, θα σκηνοθετήσετε και δύο παραστάσεις κατά την επόμενη θεατρική σεζόν.
– Μου κάνει καλό ότι συναναστρέφομαι νέους. Ξεκίνησα το δεύτερο εξάμηνο στο τμήμα Θεατρολογίας του ΕΚΠΑ. Παρατηρώ βέβαια ότι έχουμε ένα σύστημα εκπαιδευτικό που δολοφονεί την όρεξη.
– Πώς περνάτε την καθημερινότητά σας;
– Διαβάζω πολύ, δουλεύω στο θέατρο. Αλλά, εν πάση περιπτώσει, μπορώ να πω σαν τον Γκαίτε ότι ύφανα τη ζωή μου με το λήμμα κάποιων γυναικών. Τον οποίο Γκαίτε πολύ εκτιμώ, γιατί είναι ο Γκαίτε και γιατί σε ηλικία 80 ετών έστειλε για προξενιό για τον εαυτό του να ζητήσει σε αρραβώνα μια κοπέλα 22 ετών. Αυτά είναι καλά ιστορικά προηγούμενα και στηρίζουν τον άνθρωπο που έχει μπει στο τούνελ της τρίτης ηλικίας. Αχ τον άτιμο τον Γκαίτε…