Το όραμα του Κοραή για μια νέα Ελλάδα

Το όραμα του Κοραή για μια νέα Ελλάδα

6' 27" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Το όραμα του Κοραή για μια νέα Ελλάδα
Το όραμα του Κοραή για μια νέα Ελλάδα-1

Συνέντευξη στον Σπυρο Γιανναρα

Τη λησμονημένη αντίληψη του Κοραή πρωτίστως ως κοινωνικού

αναμορφωτή με μεγάλο καημό για την πνευματική ανασυγκρότηση του

Ελληνισμού στα πρότυπα του Διαφωτισμού προσπαθεί να υπενθυμίσει ο

καθηγητής πολιτικών επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Πασχάλης

Κιτρομηλίδης. Mε αφορμή την κυκλοφορία από τις εκδόσεις της

Οξφόρδης των πρακτικών του συνεδρίου με θέμα «Κοραής και Ευρωπαϊκός

Διαφωτισμός» που πραγματοποιήθηκε το 2007 στο Μονπελιέ και

επιμελήθηκε ο ίδιος, ο διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών

Ερευνών του ΕΙΕ μιλάει για τις αιτίες της αποτυχίας εφαρμογής του

Διαφωτισμού στη σύγχρονη Ελλάδα, εξοργίζεται με τον επικριτή του

Κοραή, βυζαντινολόγο Στήβεν Ράνσιμαν και εξακολουθεί να

οραματίζεται ένα σύγχρονο λειτουργικό ελληνικό κράτος που θα

μετουσιώσει το μεγάλο μάθημα της ελληνικής κλασικής

αρχαιότητας.

Αντικείμενο πολεμικής

– Τι καινούργιο κομίζει στις γνώσεις μας για τον Κοραή το βιβλίο

που προέκυψε από το συνέδριο στο Μονπελιέ;

– Ο Κοραής, αν και είναι κατά τη γνώμη μου μια σημαντική μορφή

του Διαφωτισμού και παρότι έχουμε το άγαλμά του έξω από το

πανεπιστήμιο, έχει πλέον ξεχαστεί. Γι’ αυτό και στην εγκυκλοπαίδεια

του Διαφωτισμού που κυκλοφόρησε στη Νέα Υόρκη το 2003 δεν υπάρχει

λήμμα για τον Κοραή. Ετσι πήρα την πρωτοβουλία και μετά το συνέδριο

του Διαφωτισμού στο Μονπελιέ το 2007 οργανώσαμε ένα στρογγυλό

τραπέζι και στη συνέχεια βγάλαμε το βιβλίο με τις επιπλέον

συμβολές. Eγώ αφιέρωσα τη ζωή μου στον άνθρωπο και αυτό θέλησα να

δείξω σε αυτό το βιβλίο. Οτι ο Κοραής είναι κυρίως πολεμικά

γνωστός. Δηλαδή γίνεται αντικείμενο πολεμικής από ανθρώπους που δεν

τον έχουν διαβάσει. Κι αν τον διαβάσεις, ιδίως τα «Προλεγόμενα»,

ξεχωρίζεις έναν καημό για την ανασυγκρότηση του πνευματικού

ελληνισμού και της Ελλάδας που είναι συγκλονιστικός.

Η σχέση με την Ευρώπη

– Αυτό όμως το ευρωπαϊκό πρότυπο, «εν έθνος Γραικογάλλων» για

τον Κοραή, δεν είναι αυτό που σήμερα δοκιμάζεται, αν δεν

αποτυγχάνει με την Ευρωπαϊκή Ενωση;

– Αποτυγχάνει η σχέση μας με την Ευρώπη, αποτυγχάνει το ελληνικό

κράτος να διαχειριστεί αυτή τη σχέση. Δεν είναι μια αποτυχία

συγκερασμού του πνευματικού πολιτισμού με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό,

στον οποίο ανήκει οργανικά, αλλά μια από τις πολλαπλές αποτυχίες

αυτού του κράτους, το οποίο στρεβλώθηκε τόσο πολύ κατά τη

διαμόρφωσή του από τη συνάντησή του με την παραδοσιακή ελληνική

κοινωνία ώστε δεν μπόρεσε ποτέ να λειτουργήσει.

– Η σχέση με τη Δύση δεν βιώθηκε κυρίως ως αντιγραφή;

– Εξαρτάται από το πώς καταλαβαίνουμε και την πρωτοτυπία. Νομίζω

ότι τα κείμενα του Διαφωτισμού, παρόλο που δεν έχουν θεωρητική

πρωτοτυπία, είναι εκπληκτικά πρωτότυπα ως προς τη σύλληψη του

ελληνικού προβλήματος. Βλέπουμε τη συγκλονιστική προσπάθεια να

διατυπωθούν στην ελληνική γλώσσα από συγγραφείς πριν από τον Κοραή

όπως ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, πρωτόγνωρες για τους ίδιους έννοιες. Ο

Μοισιόδακας είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε να βρει το ελληνικό

λεξιλόγιο για να εκφράσει αυτούς τους προβληματισμούς, ό,τι δηλαδή

ονομάζουμε σήμερα «εκσυγχρονισμό», αλλά που για εκείνους είναι,

ήταν πολύ πιο υπαρξιακή εμπειρία και ανάγκη. Είναι αυτό που λέει ο

Μοισιόδαξ «η μάλλον επείγουσα χρεία της Ελλάδος». Να αναμορφώσουμε

την παιδεία για να μπορέσουμε να βάλουμε τα θεμέλια μιας ελεύθερης

κοινωνίας. αυτό προσπαθεί να κάνει και ο Κοραής.

– Μήπως το ότι αδυνατούμε να ξεπεράσουμε το ενδημικό πρόβλημα

διαφθοράς και πελατειακών σχέσεων οφείλεται στην έλλειψη των

προϋποθέσεων για τη δημιουργία ενός λειτουργικού κράτους στα

πρότυπα του Διαφωτισμού;

Αποτυχία εφαρμογής

– Η απάντηση σε αυτό είναι η αποτυχία του Διαφωτισμού. Το όραμα

ήταν να δημιουργηθεί ένα κράτος ευρωπαϊκού τύπου, φιλελεύθερο, ένα

κράτος δικαίου. Γίνεται η επανάσταση, στήνεται αυτό το κράτος,

κυρίως γιατί οι ξένες δυνάμεις υπολόγισαν πρώτον τα δικά τους

συμφέροντα και δεύτερον τη μεγάλη σημασία της ελληνικής

αρχαιότητας. Θέλουν να αποκαταστήσουν, επειδή αυτές είναι οι αξίες

της παιδείας τους, και πολιτικά την κληρονομιά του ευρωπαϊκού

κόσμου με τη δημιουργία μιας ελεύθερης Ελλάδας. Ομως μέσα σε αυτή

την Ελλάδα, τα προτάγματα του Διαφωτισμού δεν ολοκληρώνονται διότι

δεν ολοκληρώθηκε ο Διαφωτισμός ως κώδικας πολιτικών αξιών.

Παρεισέφρησαν άλλοι παράγοντες όπως π.χ. ο αυταρχισμός που

συνδέεται με τα εθνικιστικά ρεύματα του 19ου αιώνα που αλλοιώνουν

την έννοια της ελευθερίας. Στον Κοραή η έννοια αυτή οριοθετείται με

σαφήνεια κατά τα πρότυπα του Διαφωτισμού: Η ελευθερία του ατόμου με

τα απαράγραπτα δικαιώματά του. Αυτό αποτελεί την ηθική καταξίωση

της εθνικής ελευθερίας και όχι το αντίστροφο. Αυτό ακριβώς

αντιστράφηκε μέσα στο ελληνικό κράτος, το οποίο με τις φαντασιώσεις

της εξωτερικής επέκτασης ξεχνά αυτή την αρχέγονη προτεραιότητα της

ατομικής ελευθερίας.

Ιδιοτέλειες της κοινωνίας

– Πώς εξηγείτε ότι άλλες χώρες που δοκιμάστηκαν πολύ χειρότερα

από τον εθνικισμό δεν διέλυσαν το κράτος τους;

– Το κράτος το ελληνικό δημιουργήθηκε με πάρα πολλές στρεβλώσεις

για να υπηρετήσει τις ιδιοτέλειες της κοινωνίας, το οποίο μπορώ να

εξηγήσω μόνο με την αποτυχία της διάκρισης του δημόσιου από το

ιδιωτικό. Αυτές οι ιδιοτέλειες μεταφέρθηκαν από την παραδοσιακή

κοινωνία της τουρκοκρατίας στο κράτος και υπήγαγαν σε αυτές τις

ιδιοτέλειες τη λειτουργία του κράτους. Γι’ αυτό π.χ. δολοφονήθηκε ο

Καποδίστριας, γι’ αυτό υπήρχε αυτή η περίεργη συσπείρωση

ετερόκλητων στοιχείων γύρω από το αίτημα του συνταγματισμού.

Δεν βοήθησαν και οι ιστορικές περιπέτειες της χώρας και ο τρόπος

με τον οποίο η ελληνική κοινωνία προσπάθησε να εκδημοκρατισθεί μετά

το 1974.

Αντιρρήσεις Ράνσιμαν

– Τι είναι που οδηγεί ανθρώπους σαν τον βυζαντινολόγο Στήβεν

Ράνσιμαν να πει ότι «ο Κοραής ήταν ο κακός δαίμων του

Ελληνισμού»;

– Ο Ράνσιμαν δεν καταλαβαίνει. Είναι εκπληκτικό το πώς ξέρει ο

Κοραής τις βυζαντινές πηγές και πώς έχει περισυλλέξει μνημεία της

ελληνικής γλώσσας της βυζαντινής περιόδου. Απλώς ο Κοραής ως φορέας

των ιδεών του Διαφωτισμού έχει την αντίληψη ότι αυτή η χιλιόχρονη

περίοδος της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας είναι μια περίοδος

παρακμής σε σχέση με τον αρχαίο Ελληνισμό. Εμείς βλέπουμε τα

πράγματα από τη σκοπιά του 20ού αιώνα, και βλέπουμε μια οργανική

εξέλιξη του πολιτισμού, ο οποίος έχει την ικανότητα να ενσωματώνει

σε κάθε φάση το παρελθόν. Δεν νομίζω ότι ο Κοραής θα είχε αντίρρηση

να μιλήσουμε γι’ αυτή την ανάγκη ενσωμάτωσης του παρελθόντος. Ολα

όσα γράφει ο Ράνσιμαν απλώς δηλώνουν προκατάληψη και αδυναμία να

καταλάβει και τη σκοπιά και του νέου Ελληνισμού. Εχει μια

αυτοκρατορική αντίληψη την οποία μεταφέρει από τη βρετανική

αυτοκρατορία προς τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και το Βυζάντιο, και

θεωρεί πως ό,τι συμβαίνει μετά δεν έχει ενδιαφέρον. Ο Ράνσιμαν δεν

είναι και καλός ιστορικός. Είναι καλός συγγραφέας, ένας λογοτέχνης

της ιστορίας. Γράφει την ιστορία ως ένα ευχάριστο αφήγημα, αλλά δεν

είναι ιστορικός στοχαστής. Γι’ αυτό δεν μπορεί να καταλάβει αυτά τα

πράγματα.

Πρωτοποριακή ματιά σε παιδεία και κοινωνία

– Με ποιο τρόπο θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν σήμερα οι ιδέες

του Κοραή να βγούμε από το τέλμα;

– Δεν νομίζω πως ο Κοραής θα μπορούσε να μας πει κάτι για την

οικονομική κρίση. Αλλά μας λέει πολλά για την ελληνική παιδεία. Ο

Κοραής με τις πολιτικές του ιδέες δεν παύει να μας υπενθυμίζει για

την αναγκαιότητα του εκσυγχρονιστικού φιλελευθερισμού. Ο Κοραής θα

είναι πάντα επίκαιρος γιατί συνδυάζει τον σεβασμό για το ουσιαστικό

περιεχόμενο της αρχαιότητας με την επιμονή στην εκσυγχρονιστική

αντίληψη: ότι πρέπει να φτιάξουμε κάτι μοντέρνο που θα είναι σε

θέση να ενσωματώσει το παλιό. Δυστυχώς ο Κοραής έγινε αντιληπτός με

έναν συρρικνωμένο τρόπο, μόνο με τους όρους του γλωσσικού

ζητήματος. Ολη η παράδοση του δημοτικισμού προσέγραψε στον Κοραή

την καθαρεύουσα κι έτσι φτώχυνε πολύ η αντίληψη του εύρους των

ιδεών του. Δεν ήταν αρχαϊστής και ακραίος καθαρευουσιάνος. Είχε

αντίθετα σφοδρές συγκρούσεις με τους αρχαϊστές της εποχής του όπως

τον Νεόφυτο Δούκα, τον Αθανάσιο Σταγερίτη, τον Στέφανο Κομητά κ.ά.

Ο Κοραής ήταν οπαδός της μέσης οδού. Παρανοήθηκε πάρα πολύ από τα

διάφορα ιδεολογικά ρεύματα του 20ού αιώνα, κυρίως τους «μαλλιαρούς»

και από κάποια ταξική αντίληψη της ιστορίας που εισήγαγε ο

μαρξισμός στην Ελλάδα. Χρειάστηκαν πολλές διεργασίες και το έργο

σημαντικών διανοητών όπως ο Κ. Θ. Δημαράς και ο Φίλιππος Ηλιού για

να αποκατασταθεί η ιδέα της συνθετότητας και της πρωτοποριακής

ματιάς του Κοραή όσον αφορά την ελληνική παιδεία και κοινωνία.

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή