Είναι επιστημονικά σωστό ένα λεξικό να εμπεριέχει λέξεις όπως μπιρόνια, εσεμές και κάγκουρας; Συναντηθήκαμε με τον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη λίγες ημέρες αφότου κυκλοφόρησε το «Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών», προκαλώντας ποικίλες αντιδράσεις. Εργο ζωής -το υλικό συγκεντρωνόταν για περισσότερα από δέκα χρόνια-, το νέο λεξικό περιλαμβάνει 75.000 λήμματα στη γραπτή μορφή του και σχεδόν διπλάσια στην ηλεκτρονική. Δεν αποβλέπει στη «ρύθμιση» της γλώσσας, αλλά στην παρουσίασή της. Ο επιμελητής του, Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, είναι καθηγητής Γλωσσολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Κολωνίας (1976) και όλη του τη ζωή ασχολείται με τις λέξεις και τη λεξικογραφία.
Είναι δυνατόν να είναι σωστά και το «ασκός» και το «ασκοί» του Αιόλου;
Το ένα είναι εμφατικός πληθυντικός. Γιατί λέμε «στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων» όταν το πλαίσιο είναι ένα; Αυτό το λεξικό είναι εντελώς ανατρεπτικό: απενοχοποιεί τον κόσμο από λάθη τα οποία δεν είναι λάθη.
Οπως οι «στήλες» και οι «στύλοι» του Ολυμπίου Διός; Οχι. Ομως, όταν το λάθος επικρατήσει, παύει να είναι λάθος. Υπάρχει πιο γελοία διατύπωση από το «υιοθέτησα ένα κοριτσάκι»;
Σας ενόχλησαν οι αντιδράσεις;
Στενοχωρήθηκα διότι είδα μια μιζέρια ανθρώπους οι οποίοι ειρωνεύονται και ο καθένας λέει το μακρύ του και το κοντό του.
Αυτή δεν είναι η μοίρα κάθε λεξικού;
Στην Ελλάδα κάθε πολιτικός νομίζει ότι μπορεί να εκφέρει άποψη σε εξειδικευμένα θέματα. Αλλά είναι λίγο άκομψο να λένε «Ντροπή στην Ακαδημία που έβαλε στο λεξικό τη λέξη “τσαχπινογαργαλιάρα”» και να κάνουν υποδείξεις σε μια επιστημονική ομάδα. Αυτό δεν συμβαίνει στη Γερμανία με τη νέα έκδοση του Duden. Φυσικά περιμένουμε την κρίση εξειδικευμένων επιστημόνων.
Ο κ. Γιώργος Μπαμπινιώτης τι σας είπε;
Δεν είχα καμία επικοινωνία μαζί του.
Μα είναι… λέξη η «τσαχπινογαργαλιάρα»;
Τα κριτήριά μας ήταν πρωτίστως στατιστικά: πόσο συχνά εμφανίζεται μια λέξη στις βάσεις δεδομένων.
Η «τσαχπινογαργαλιάρα» είχε περισσότερες αναφορές από το «like» που παραλείψατε;
Για κάποιες λέξεις είπαμε να περιμένουμε λιγάκι. Με ποια κριτήρια; Οταν ξεκινήσαμε, πριν από έντεκα χρόνια, είχα θέσει ως όριο τις 100 αναφορές. Τελικά ανέβασα το όριο στις 500, διότι μεγάλωσαν οι βάσεις δεδομένων. Αλλά δουλέψαμε και με έναν κλειστό κατάλογο. Διότι φανταστείτε: εάν η λέξη «Δευτέρα» εμφανιζόταν μόνο 460 φορές, δεν θα τη βάζαμε;
Γιατί δεν συμπεριλάβατε και αρνητικά νοήματα λέξεων που χρησιμοποιούνται στην καθομιλουμένη, όπως «Φιλιππινέζα» ή «Βούλγαρος»;
Αφαιρέσαμε ό,τι είχε σχέση με θέματα ποδοσφαιρικά, πολιτικά ή φυλετικά. Λυπάμαι που το λέω, αλλά όλα τα προηγούμενα λεξικά έχουν μέσα σεξιστικά παραδείγματα. Απορώ που οι γυναίκες δεν διαμαρτύρονται!
Οι λεξικογραφικές επιλογές είναι πολιτικές;
Είναι μια πολιτική που αποσκοπεί στην ευαισθησία του κόσμου. Βάλαμε λέξεις σπάνιες, όπως την αβοκέτα, ένα πανέμορφο πουλί που εξαφανίζεται και πρέπει να σώσουμε τα λίγα που έχουν μείνει στο Δέλτα του Εβρου. Διότι πρώτα χάνεται μια λέξη και μετά το είδος.
Χάσατε τον ύπνο σας με αυτό το λεξικό;
Τα δύο πρώτα χρόνια άσπρισαν τα μαλλιά μου. Αποκόπηκα από φίλους και συγγενείς. Δούλευα όλη μέρα και τη νύχτα έβλεπα εφιάλτες με λήμματα. Εάν η γυναίκα μου δεν ήταν φιλόλογος, θα με είχε εγκαταλείψει. Εδωσα τη ζωή μου γι’ αυτό το λεξικό. Σχεδόν κυριολεκτικά.
Τι εννοείτε;
Τη νύχτα της 17ης Ιουλίου 2010 επέστρεφα σπίτι μου στην Κυψέλη και μου επιτέθηκαν τρεις νεαροί. Φοβήθηκα ότι θα μου έπαιρναν την τσάντα με το φλασάκι που είχε μέσα το λεξικό και αντέδρασα έντονα. Αρχισαν να με χτυπάνε με σιδερογροθιές μέχρι που πέρασε ένα μηχανάκι και φοβήθηκαν. Το χειρότερο είναι ότι παρέμεινα κάτω για πολλή ώρα, αιμόφυρτος, και οι άνθρωποι με προσπερνούσαν και με κοιτούσαν ως αξιοπερίεργο. Σώθηκα από θαύμα της Αγίας Μαρίνας και έκανα έξι μήνες να συνέλθω.
Τόσο σημαντικό ήταν το φλασάκι;
Εκείνη τη στιγμή σκέφτηκα μήπως κάποιοι ήθελαν να κλέψουν τις καινοτόμους ιδέες μας. Διότι υπήρχε τεράστιο επιστημονικό ενδιαφέρον σε όλα τα διεθνή συνέδρια.
Γιατί τέτοιο ενδιαφέρον για ένα ελληνικό λεξικό;
Ενδιαφέρονται για τη διαχρονία μιας γλώσσας που μιλιέται επί τουλάχιστον 4.000 χρόνια χωρίς χάσματα και εξελίσσεται ως ζωντανός οργανισμός. Το «β» στην αρχαιότητα προφερόταν «μπ» και οι αρχαίοι έλεγαν «συμπάλλω». Εμείς στην Κρήτη λέμε «σύμπαλλε» τα ξύλα στη φωτιά και μας κοροϊδεύουν.
Ο Εμμανουήλ Κριαράς είχε άδικο που έλεγε να μη διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά στο σχολείο;
Ο Εμμανουήλ Κριαράς ήθελε να διδάσκονται αυτοτελώς, αλλά στο λύκειο και όχι στο γυμνάσιο. Προσωπικά νιώθω ενοχές. Στη Φιλοσοφική σχολή δεν βγάζουμε πια φιλολόγους που να μπορούν να διδάσκουν αποτελεσματικά τα αρχαία κείμενα. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν απαξιωθεί, ενώ στερήσαμε το γέλιο από 18χρονα παιδιά. Θα λες εσύ τον δυϊκό αριθμό όταν εκείνα δεν έχουν κανένα μέλλον επαγγελματικής αποκατάστασης;
Οι νέοι πάσχουν από λεξιπενία;
Η ποίηση του Γιώργου Σεφέρη απαρτίζεται από λιγότερες από 3.000 λέξεις. Ενας μέσος Νεοέλληνας δεν γνωρίζει πάνω από 20.000 λέξεις. Η έννοια της λεξιπενίας είναι αντιεπιστημονική. Απλώς εξιδανικεύουμε το παρελθόν. Οι φοιτητές είναι πολύ καλύτεροι σήμερα, διότι έχουν πολλαπλές πηγές πληροφόρησης.
Γιατί σας πήρε έντεκα χρόνια να ολοκληρώσετε το έργο σας;
Εάν με ρωτούσαν, δεν θα το έβγαζα ποτέ. Διότι όσο μαζευόταν το υλικό με συνέθλιβε. Είναι πόνος ψυχής να βγάλω μία λέξη ή να προσθέσω μία άλλη.
Λάθη κάνατε;
Εχω βρει 50 λάθη που θα τα διορθώσουμε. Αλλά όχι τα λάθη που λένε…
Και δεν θέλετε να κάνετε… χαρακίρι;
Στενοχωριέμαι. Αυτό το λεξικό το είχα ονειρευτεί από μικρός. Οταν ήμουν 9 ετών, στο χωριό μου στα ορεινά της Ιεράπετρας, είδα για πρώτη φορά στη ζωή μου τον πατέρα μου να δακρύζει. Και μου είπε, αγράμματος άνθρωπος, ότι είχε ακούσει στο ραδιόφωνο ότι πέθανε ο Νίκος Καζαντζάκης.
Ενα εκατομμύριο ευρώ δεν είναι πολλά λεφτά για ένα λεξικό;
Εντεκα χρόνια με 42 συνεργάτες κατά μέσον όρο; Ελάχιστα κόστισε. Από το 2008 αρνήθηκα οποιαδήποτε αμοιβή, για να μην πουν ότι παρατείνω την έκδοση για να παίρνω 1.000 ευρώ το μήνα από την Ακαδημία.
Γιατί ανέθεσε η Ακαδημία το λεξικό σε εσάς και όχι σε κάποιον άλλο;
Είμαι παιδί της Ακαδημίας. Στις βιβλιοθήκες της έχω διαμορφώσει μέρος από την επιστημονική μου ταυτότητα. Το λεξικό ήταν πρόταση του πρώην προέδρου της Ακαδημίας Γρηγορίου Σκαλκέα, την οποία αγκάλιασε με αγάπη ο τότε γενικός γραμματέας Νικόλαος Ματσανιώτης. Χωρίς εκείνους δεν θα υπήρχε το λεξικό σήμερα.
Θα αποσυρθείτε τώρα που το παιδικό σας όνειρο βγήκε αληθινό;
Η Κική Δημουλά λέει κάπου ότι πιάνεται από ένα σωσίβιο που είναι η ποίηση. Εγώ, όσο ζω, θα βρίσκω λέξεις να γαντζώνομαι.