Με τέσσερα διηγήματα που σε διαπερνούν σαν «Νυχτερινό ρεύμα», που είναι και ο τίτλος του βιβλίου, επιστρέφει εκδοτικά ο συγγραφέας Κώστας Κατσουλάρης. Η νέα αυτή συλλογή διηγημάτων, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις, θίγει υπόγεια τις αγωνίες ανθρώπων που ζουν στο αθηναϊκό τοπίο, τη στιγμή που αναζητούν μέσα από τους άλλους να ορίσουν τον εαυτό τους.
– Εχετε πέντε χρόνια να εκδώσετε. Τι μεσολάβησε;
– Εχουν περάσει 19 χρόνια από τότε που έγραψα το πρώτο μου βιβλίο. Μάλλον χαλάρωσα. Δεν μου φαινόταν τόσο τρομερό το να μην εκδώσω μέσα σε δύο ή τρία χρόνια το πολύ, όπως συνέβαινε παλιότερα. Κάποιο ρόλο ίσως έπαιξε το περιβάλλον της κρίσης, που μας ανάγκασε να κάνουμε πράγματα που άλλες εποχές μπορεί να μην κάναμε, όπως ήταν για μένα η δουλειά μου στο πρόγραμμα Φιλαναγνωσίας του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ). Σε κάθε περίπτωση, αισθάνομαι πλέον ότι πρέπει να υπάρχει σοβαρός λόγος για να βγάλω βιβλίο.
– Το βιβλίο σας αποτελείται από τέσσερα εκτενή διηγήματα. Πότε γράφτηκαν;
– Την τελευταία πενταετία. Και έχουν μπει στο βιβλίο περίπου με τη χρονολογική σειρά που γράφτηκαν. Εχουν νομίζω κοινή ατμόσφαιρα και κοινή στόφα. Βασίζονται στην πλήρη ανάπτυξη ενός τουλάχιστον χαρακτήρα και έχουν σύνθετη πλοκή. Διαδραματίζονται όλα νύχτα, στην Αθήνα και τα χαρακτηρίζει η συνύπαρξη και αντιπαράθεση του ήρωα με ένα άλλο πρόσωπο, ένα είδος καθρέφτη του.
– Ενα κοινό χαρακτηριστικό των διηγημάτων, εκτός από τη νύχτα, είναι και το «ρεύμα»: από τη μια μπορεί να σε τροφοδοτεί από την άλλη μπορεί να σε τινάξει στον αέρα...
– Υπάρχει μια δράση στην επιφάνεια που πάει προς μια κατεύθυνση και από την άλλη υπάρχουν διάφορα ρεύματα που ωθούν τα πράγματα προς άλλες κατευθύνσεις. Οι δυνάμεις που καθορίζουν τη ζωή μας πολλές φορές δεν είναι συνειδητές, δρουν και λειτουργούν σε μια παράλληλη σκηνή.
– Οι ήρωές σας έχουν έντονο το στοιχείο της αναζήτησης ταυτότητας και της αμφισβήτησης ως προς το ποιοι είναι;
– Τη στιγμή που φτάνουν κάπου, το ρεύμα τους αποσταθεροποιεί, σαν να μπορούσαν να είναι και οι χαρακτήρες που έχουν απέναντί τους, με τους οποίους διαφοροποιούνται…
Ωραία παρατήρηση. Μάλλον αυτό εννοούσα πριν μιλώντας για καθρέφτισμα του ενός ήρωα πάνω στον άλλον. Οι ήρωες είναι ζεύγη, διακριτοί μεταξύ τους, αλλά δεμένοι με αόρατα νήματα σε μια κοινή μοίρα.
Ταυτόχρονα, είναι πρόσωπα σε αγωνία. Αισθάνονται ότι πολλά μπορούν να συμβούν και είτε η αλλαγή τους επιβάλλεται από έξω είτε οι ίδιοι πρέπει μέσα τους να αλλάξουν. Δεν είναι κατασταλαγμένοι. Τους πετυχαίνουμε σε έναν μετέωρο βηματισμό.
– Είναι και προσωπική σας τάση η αμφιθυμία ή η κρίση έχει εντείνει τα ερωτήματα;
– Δεν ξέρω αν πρόκειται για αμφιθυμία ή για άρνηση να υιοθετήσω απλοϊκές εκδοχές της πραγματικότητας. Δεν θα είχα πάντως λόγο να γράφω εάν δεν αισθανόμουν ότι εμμέσως πραγματεύομαι κάτι δικό μου, που με καίει, το οποίο δεν γνωρίζω καν τι ακριβώς είναι. Το γράψιμο είναι για μένα ένα είδος έρευνας του εαυτού, μέσα από ιστορίες. Δεν με απασχόλησε ποτέ, με τη στενή έννοια, να γράψω για την κρίση. Θεωρώ ότι τα καλύτερα κείμενα λογοτεχνίας για την κρίση στην Ελλάδα γράφτηκαν προτού αυτή ξεσπάσει. Από την άλλη, ειδικά τα διηγήματά μου που γράφτηκαν τελευταία, μέσα σε μια δίνη αλλαγών, έχουν επηρεαστεί από αυτό το κλίμα. Δεν νομίζω παλιότερα να σκεφτόμουν να μιλήσω για έναν πενηντάχρονο άνεργο που συνοδεύει τη μητέρα του στο ΑΤΜ για να «τσιμπήσει» ένα κατοστάρικο από τη σύνταξή της.
– Διδάσκετε δημιουργική γραφή. Ποια είναι η αίσθησή σας για τα παιδιά που έρχονται στα σεμινάρια;
– Το περιβάλλον της κρίσης έχει εντείνει την ανάγκη των νέων και των ανθρώπων γενικότερα να στραφούν σε δραστηριότητες που έχουν νόημα. Ή, με άλλα λόγια, σε δραστηριότητες που σε κάνουν να αντέχεις ευκολότερα την έλλειψη νοήματος. Το γράψιμο, η λογοτεχνία και η ανάγνωση έχουν γίνει ξανά σέξι. Πολλοί καλοί νέοι συγγραφείς έχουν κάνει σεμινάρια γραφής, είναι πλέον κοινός τόπος. Εχω ακούσει από εκδότες ότι τα χειρόγραφα που παίρνουν από νέους, ειδικά διηγήματα και νουβέλες, είναι υψηλού επιπέδου. Δυστυχώς, η τάση αυτή δεν βοηθιέται από την ευρύτερη οικονομική δυσπραγία, καθώς οι εκδότες δεν προτιμούν τα διηγήματα γιατί θεωρείται ότι δεν έχουν εμπορική επιτυχία και είναι πλέον φειδωλοί στο να βγάζουν νέους συγγραφείς. Αλλά είμαι αισιόδοξος ότι τα πράγματα θα αλλάξουν και θα βρεθεί κοινό και για τους πιο νέους, πολλοί από τους οποίους αξίζουν σίγουρα καλύτερη τύχη.
Ο ρόλος του πατέρα
– Ο πατέρας είναι εμβληματική μορφή στα διηγήματά σας.
– Από τη δική μου πορεία νιώθω ότι ο πατέρας είναι καθοριστικός. Ο πατέρας στον πολιτισμό μας ενέχει διπλό ρόλο: του καθοδηγητή αλλά και του θεού, σε συμβολικό επίπεδο. Οφείλει να δίνει νόημα στον κόσμο. Οταν μιλάς για τον πατέρα στην τέχνη, αναγκαστικά μιλάς και για τις δύο αυτές πλευρές. Οι ήρωές μου ζουν σε μια εποχή που τα μεγάλα νοήματα έχουν διαβρωθεί, οπότε μοιραία και η μορφή του πατέρα εκπίπτει. Γι’ αυτό ίσως, ειδικά στους άνδρες, αλλά όχι μόνο σε αυτούς, διαπιστώνουμε ένα γενικό αίσθημα αποπροσανατολισμού.
Η αμφισβήτηση του γονέα…
– Στο τρίτο σας διήγημα κάνετε μια σύνδεση της καταστροφής του αττικού περιβάλλοντος -της Πάρνηθας, για παράδειγμα- με την πυρκαγιά στον κινηματογράφο Αττικόν. Και κάνετε μια σύνδεση της οργής της φύσης με την οργή που ακολούθησε στην πόλη…
– Πράγματι, ένας ήρωάς μου υποστηρίζει ότι η πυρκαγιά της Πάρνηθας -που μας ταρακούνησε όλους- συνδέεται με τις πυρκαγιές στην πόλη καθώς και με τις γενικότερες βιαιότητες που ακολούθησαν. Είναι η άποψη ενός χαρακτήρα, όχι η δική μου. Ωστόσο, υπάρχει κάτι εκεί που με ενδιαφέρει πολύ. Συχνά κάνουμε μηχανιστικές ερμηνείες των γεγονότων για να οδηγηθούμε σε απαντήσεις που ήδη γνωρίζουμε. Αισθάνομαι ότι για να έχουμε μια πιο συνολική θέαση, χρειάζεται να βλέπουμε τι επηρεάζει τα ψυχικά φορτία των ανθρώπων και κυρίως των νέων, που δεν έχουν τα εργαλεία ανάλυσης και τις άμυνες των ενηλίκων. Οι φορτίσεις αυτές, σε κρίσιμες στιγμές, μπορεί να αποδειχτούν καταλυτικές. Την πυρκαγιά της Πάρνηθας τη θυμάμαι πάρα πολύ καλά.
Εργαζόμουν τότε σε εφημερίδα, ετοιμάζαμε ειδικά αφιερώματα, υπήρχε πένθος στην ατμόσφαιρα. Την επόμενη χρονιά, είχαμε τα γεγονότα του Δεκέμβρη και μαζική έκρηξη βίας, ειδικά από νέα παιδιά από μεσοαστικές οικογένειες, πολλά εκ των οποίων διαμένουν γύρω από την Πεντέλη, στα βόρεια, απέναντι από την Πάρνηθα κ.λπ. Οι αιτίες είναι σίγουρα σύνθετες, αλλά η υποψία ότι οι ενήλικοι αφήνουν τη φύση να καταστρέφεται για λόγους «συμφερόντων» ή από αδιαφορία είναι κάτι που μπορεί να εγγραφεί στην ψυχή των παιδιών και των νέων και να μας επιστραφεί με οργή και ένταση που ξαφνιάζουν.
– Το βιβλίο σας είναι αφιερωμένο στη μνήμη του πατέρα σας. Τι δυσκολίες είχατε στο να γίνετε εσείς πατέρας;
– Αυτό που υποψιαζόμουν προτού γίνω πατέρας το αντιλήφθηκα όταν έγινα: ότι τα άλυτα ζητήματα που έχουμε με τους γονείς μας τα βρίσκουμε μπροστά μας με τα δικά μας παιδιά. Εγώ δεν είχα ιδανική σχέση με τον πατέρα μου, τον αμφισβητούσα πολύ. Μες στα χρόνια κατάφερα να τον καταλάβω καλύτερα, αλλά το βασικό υλικό από το οποίο φτιάχτηκε η σχέση μας ήταν η αμφιβολία. Αμφιβολία για το αν ήταν σημαντικός άνθρωπος, καλός πατέρας ή σύζυγος, συναίσθημα που επέστρεψε σε μένα ως αμφιβολία για το εάν μπορώ να γίνω εγώ σωστός άνδρας ή σωστός πατέρας. Και όλα αυτά σε μια εποχή που αμφισβητείται από παντού η πατρική λειτουργία, ως έναν βαθμό δικαίως, γιατί συνδέεται με την πατριαρχική κοινωνία και την υποτίμηση της γυναίκας.