Οι ταινίες του Αλεξάντερ Σοκούροφ συνήθως φαντάζουν σαν ένας παραμορφωτικός φακός μέσα από τον οποίο ο Ρώσος δημιουργός κοιτάζει το παρελθόν και το παρόν, ίσως και το μέλλον. Ο χρόνος, αλλόκοτα ρευστός, προσδίδει πλαστικότητα στις κινηματογραφικές του φόρμες. Η πρόσφατη ταινία του, η «Francofonia» (που αποδόθηκε ως «Η κιβωτός των ανθρώπων»), είναι μια ονειρική περιπλάνηση στις αίθουσες του Λούβρου, που παίρνει διαστάσεις καταβύθισης στον ωκεανό της ζωντανής ιστορικής μνήμης της Ευρώπης.
Μη φανταστείτε ένα ντοκιμαντέρ, ολίγον ποιητικό, για το σπουδαίο μουσείο με ξεναγό τον λόγιο και εστέτ Σοκούροφ. Σε αυτό το Λούβρο υπάρχουν θραύσματα μνήμης από τη Γαλλική Επανάσταση, φαντάσματα (όπως αυτό του Ναπολέντα), αλλά και υπαρκτά πρόσωπα: ο Ζακ Ζογιάρ, διευθυντής του μουσείου στα χρόνια της κατοχής, και ο Φραντς Βολφ Μέτερνιχ, φιλότεχνος αξιωματικός των ναζί, που είχε οριστεί υπεύθυνος για τους πολιτιστικούς θησαυρούς της Γαλλίας.
– Υπάρχουν συμπαθείς ναζί;
– Οχι, αν και θα μπορούσα να σας αναφέρω τη Λένι Ρίφενσταλ, που την αγαπούν πολλοί κινηματογραφιστές σε πολλές χώρες του κόσμου. Μέσα σε πολλούς ανθρώπους, όμως, κοιμάται ένας ναζί. Εχει να κάνει με το ένστικτό μας. Ο δεύτερος ερχομός του ναζισμού μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε στιγμή. Αυτά που γίνονται σήμερα στον αραβικό κόσμο, ο φανατισμός και η τρομοκρατία δεν είναι κλασικά σημάδια του; Και στην Ευρώπη, επίσης, μπορεί να συμβεί το ίδιο.
– Πώς θα σχολιάζατε την αναβίωση των εθνικισμών;
– Εθνικισμός πάντα υπήρχε. Μιλώντας πολιτικώς ορθά, ακόμη κι εγώ, που αγαπώ τη ρωσική κουλτούρα περισσότερο από την αμερικανική, θα μπορούσα να χαρακτηριστώ εθνικιστής. Η λέξη βέβαια σημαίνει πολλά· κάθε άνθρωπος την εκλαμβάνει διαφορετικά. Το προσφυγικό είναι αποτέλεσμα της αποτυχημένης πολιτικής των Ευρωπαίων και των Αμερικανών. Τα τελευταία είκοσι χρόνια η Ευρώπη έκανε τεράστια λάθη στις αραβικές χώρες. Και αυτό με εκπλήσσει, γιατί είχαμε περισσότερες σχέσεις με τον αραβικό κόσμο σε σύγκριση με τους Αμερικανούς. Καταστρέφοντας το Ιράκ δεν καταστρέφεις μόνο μια χώρα, γκρεμίζεις την ισορροπία στον ευρύτερο χώρο. Μεγάλο έγκλημα, σημάδι μιας νέας αποικιοκρατίας. Ποιος θα ξαναχτίσει τον αραβικό κόσμο, όταν εκατομμύρια άντρες και γυναίκες φύγουν από εκεί; Από την άλλη μεριά, η Ευρώπη και ο πολιτισμός της είναι κάτι πολύ ευαίσθητο, σαν βάζο πορσελάνης με λεπτά τοιχώματα. Δεν έχει συνηθίσει να αντιστέκεται και να προστατεύει τον εαυτό της. Η δύναμη του μουσουλμανικού κόσμου είναι τεράστια και θέλει να την απορροφήσει.
– Ζούμε έναν πόλεμο πολιτισμών;
– Οχι, αλλά μια επανάσταση του μουσουλμανικού κόσμου. Ο χριστιανικός πολιτισμός δεν έχει δικαίωμα να πολεμάει τον μουσουλμανικό και αντιστρόφως. Η θρησκεία είναι κάτι πολύ προσωπικό για το άτομο.
– Τι θα λέγατε για τον ρόλο της Ρωσίας στη Συρία;
– Πριν από τρία χρόνια ο Πούτιν επαναλάμβανε διαρκώς «προσέξτε τη Συρία», κανείς όμως δεν έδωσε σημασία. Τώρα η Συρία έγινε πρόβλημα.
– Εχετε γυρίσει τέσσερις ταινίες για τη φύση της εξουσίας (τον «Μολώχ» για τον Χίτλερ, τον «Ταύρο» για τον Λένιν, τον «Ηλιο» για τον αυτοκράτορα Χιροχίτο, αλλά και τον «Φάουστ»), πώς θα σχολιάζατε τον ρόλο της ανθρώπινης αδυναμίας στην Ιστορία;
– Θα σας απαντήσω προσφεύγοντας στον Γκαίτε: Ο δυστυχισμένος άνθρωπος είναι επικίνδυνος, και η εξουσία συνήθως πέφτει σε χέρια δυστυχισμένων και αδύναμων αντρών. Σπάνια βρίσκεται στα χέρια ενός δυνατού και έξυπνου άντρα. Θέλει άτομα με πολλά κόμπλεξ και με μεγάλα προβλήματα. Και αυτό είναι πολύ άσχημο πράγμα.
– Πείτε μας για τον τίτλο της ταινία σας, γιατί επιλέξατε το Francofonia;
– Η λέξη δεν υπάρχει στη γαλλική γλώσσα. Την επινόησα ως σύμβολο της ομορφιάς της Γαλλίας, η οποία κατάφερε να διασώσει και να διατηρήσει έργα τέχνης του 19ου και του 20ού αιώνα.
– Η ρωσική ψυχή, που ανακαλύψαμε στον Τσέχοφ, στον Τολστόι ή τον Ντοστογιέφσκι, χτυπάει στη σημερινή Ρωσία;
– Η ρωσική καρδιά έχει μικρύνει και δεν ακούγεται ο χτύπος της, πιστεύω όμως ότι υπάρχει ακόμη. Μη με ρωτήσετε τι φταίει. Δεν θα σας πω, είναι ρωσικό μυστικό (σ.σ. απαντάει γελώντας).
– Τι θα λέγατε για το ελληνικό αίτημα του επαναπατρισμού των Γλυπτών του Παρθενώνα;
– Για την ελληνική συνείδηση είναι πολύ σημαντικό θέμα. Διεκδικήστε τα. Στη «Francofonia», πάντως, υπάρχει ένας μονόλογος του Ναπολέοντα, που απαντάει στην ερώτησή σας: Η τέχνη δεν έχει πατρίδα. Ανήκει σε όλους και δεν έχει σημασία πού βρίσκεται. Παρ’ όλα αυτά, και το Λούβρο και το Ερμιτάζ έχουν επιστρέψει θησαυρούς τους.
Η «Κιβωτός των ανθρώπων» του Αλεξάντερ Σοκούροφ θα προβάλλεται στους κινηματογράφους από 31/3.