Πώς φτάσαμε έως εδώ; Με ποιους τρόπους και κάτω από ποιες συνθήκες διαμορφώθηκαν οι σχέσεις των Ελλήνων πολιτικών με τους Ελληνες πολίτες και αντιστρόφως; Ποια γεγονότα καθόρισαν την ελληνική πραγματικότητα έτσι όπως τη ζούμε σήμερα; Mια περιήγηση στην ιστορία του νεότερου ελληνικού κράτους, μέσα από συνεντεύξεις Ελλήνων ιστορικών για τις περιόδους και τα πρόσωπα που συγκρότησαν τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Η αρχή γίνεται σήμερα με τον Πέτρο Μακρή-Στάικο, συγγραφέα, μεταξύ άλλων, του «Κίτσος Μαλτέζος. Ο αγαπημένος των θεών».
Ο Κίτσος Μαλτέζος ήταν τρισέγγονος του στρατηγού Μακρυγιάννη και απόγονος της οικογένειας Σκουζέ. Το 1942, ως φοιτητής Νομικής και για πολλούς “το καλύτερο μυαλό της γενιάς του”, εντάχθηκε στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδος (ΟΚΝΕ). Διεγράφη από την ίδια την οργάνωση το 1943 και προσχώρησε στην οργάνωση ΕΣΑΣ (Εθνικός Σύνδεσμος Ανωτάτων Σχολών) όπου συγκρούστηκε με μέλη που ανήκαν στην οργάνωση Χ (Χίτες) και τα οποία οπλοφορούσαν με άδεια της κατοχικής κυβέρνησης. Την 1η Φεβρουαρίου του 1944, ο Κίτσος Μαλτέζος δολοφονήθηκε σε ενέδρα του ΕΛΑΣ Σπουδάζουσας (του νεανικού βραχίονα της ΟΠΛΑ) μπροστά στο σπίτι του, απέναντι από τους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Οι εκτελεστές, γόνοι γνωστών αστικών οικογενειών, ήταν παιδιά της ίδιας «χρυσής νεολαίας» των Αθηνών όπου ανήκε και ο Κίτσος Μαλτέζος. Η δολοφονία του φοιτητή, που ξεχώριζε για την ευρυμάθεια, τις λογοτεχνικές και φιλοσοφικές του ανησυχίες, συγκλόνισε συμφοιτητές και συντρόφους ένθεν και ένθεν, ενώ αποτέλεσε αιτία εσωτερικών ρήξεων στην Αριστερά και συνειδησιακών συγκρούσεων επιφανών μελών της.
– Πώς αποφασίσατε να γράψετε την ιστορία του Κίτσου Μαλτέζου;
– Ηταν το καλοκαίρι του 1997, όταν άρχισα να σκέπτομαι ότι όσο καλός δικηγόρος και να ’σαι, όταν πεθάνεις δεν θα μείνει τίποτα από σένα. Ετσι, αποφάσισα να γράψω ένα βιβλίο, ως πνευματικό μου τέκνο. Οι επιλογές μου ήταν δύο. Η μία αφορούσε την πραγματική ιστορία του σκανδάλου του «γιουγκοσλαβικού καλαμποκιού», στην αποκάλυψη του οποίου είχα δοθεί ολόψυχα, με καταστροφικά αποτελέσματα για μένα. Και επαγγελματικά και ψυχολογικά. Σκεφθείτε, σε όλη τη διάρκεια της δίκης στο Ειδικό Δικαστήριο, να σε αποκαλούν «Εφιάλτη» και «υπηρέτη ξένων συμφερόντων», ξαφνικά δε να σε προδίδει η ίδια η ηγεσία της Νέας Δημοκρατίας. Παραπάνω δεν θα ’θελα να μιλήσω γι’ αυτά. Η δεύτερη επιλογή ήταν ο Κίτσος Μαλτέζος. Με την προτροπή μερικών φίλων κατέληξα σ’ εκείνον. Για την ιστορία του γνώριζα ελάχιστα πράγματα. Σκεφθείτε μόνο ότι τότε πρωτοέμαθα πως ο πατέρας μου υπήρξε συμμαθητής, συμφοιτητής και φίλος του Μαλτέζου. Στάθηκα όμως τυχερός, διότι την εποχή εκείνη ζούσαν ακόμα πολλοί άνθρωποι που γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα.
– Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι ένας άνθρωπος ξυπνάει το πρωί και πάει να σκοτώσει αυτόν που του έχει υποδείξει το κόμμα;
– Πολύ συνοπτικά: Η «αλλοτρίωση» αποτελεί μια από τις θεμελιώδεις έννοιες του μαρξισμού: ο εργάτης της γης ή της βιομηχανίας θεωρεί τη ζωή του φυσιολογική και δεν αντιλαμβάνεται ότι ο γαιοκτήμονας ή ο βιομήχανος τον εκμεταλλεύονται και πλουτίζουν εις βάρος του. Το κομμουνιστικό κόμμα είναι εκείνο που, σε πρώτη φάση, θα τον αφυπνίσει και, στη συνέχεια, μέσα από τη συλλογική δράση (Λένιν) θα τον οδηγήσει στην επανάσταση. Η ένταξη όμως στο κομμουνιστικό κόμμα οδηγεί σε άλλου είδους αλλοτρίωση. Πρώτα απ’ όλα υπάρχει παρέμβαση στην προσωπική ζωή του ατόμου και το εγώ του καταργείται. Παραδείγματα: για να παντρευτεί, πρέπει να ζητήσει άδεια από το κόμμα. Στις γυναίκες απαγορεύεται να βάφουν τα μαλλιά και τα χείλη τους. Ο ετεροπροσδιορισμός της ζωής του συνοδεύεται από την καλλιέργεια του μίσους και, σταδιακά, ο κομμουνιστής γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης από το ίδιο του το κόμμα, χωρίς να το αντιλαμβάνεται. Η νέα αυτή αλλοτρίωση τον οδηγεί και στο έγκλημα.
– Ο Λεωνίδας Κύρκος ήταν στην ομάδα των εκτελεστών;
– Οχι. Ο ίδιος είχε δηλώσει πως ήταν παρών στη δολοφονία, αλλά ούτε κι αυτό το πιστεύω. Αυτό που πιστεύω είναι πως, όπως και άλλοι, θα έκανε βόλτες ή θα καθόταν κάπου κοντά στον τόπο της δολοφονίας, είτε σε διατεταγμένη επιφυλακή ή για να του προκληθεί αίσθημα συνενοχής ή και τα δύο. Ο Αδωνις Α. Κύρου ανήκε στην ΟΠΛΑ και υπήρξε ο οργανωτής της δολοφονίας, προφανώς με άνωθεν εντολή. Την παρακολούθησε από το απέναντι πεζοδρόμιο και ήταν αυτός που φυγάδευσε στην Πλάκα τους τρεις από τους τέσσερις της ομάδας, τους Νόνο Κουρουνιώτη, Φαίδωνα Αντωνόπουλο και Δήμο Χλιόβα. Τους έκρυψε στη μαιευτική κλινική του Ν. Νικολακόπουλου. Ο Νικολακόπουλος φέρεται ως ταγματάρχης του ΕΛΑΣ και τον ξαναβρίσκουμε στα Δεκεμβριανά.
– Αυτά δεν τα γράφετε στο βιβλίο…
– Τα πληροφορήθηκα μερικά χρόνια αργότερα. Δυστυχώς, υπήρξαν μεν ανατυπώσεις του βιβλίου, όχι όμως και επανέκδοσή του ώστε να περιληφθούν σ’ αυτήν.
– Γιατί τόση μεγαλοαστική νεολαία οργανώθηκε στο ΚΚΕ;
– Το ζήτημα είναι σύνθετο και στην Ελλάδα δεν έχει ερευνηθεί. Την επανάληψη του φαινομένου, μάλλον ως καρικατούρα, την έζησα στα φοιτητικά μου χρόνια. Φίλοι μου από μεσοαστικές οικογένειες, μορφωμένοι αλλά και σνομπ, χωρίς οποιαδήποτε επαφή με τα λαϊκά στρώματα, από αντίδραση στη χούντα «είδαν το φως» και έγιναν κομμουνιστές. Βοήθησε και το διεθνές περιβάλλον της εποχής εκείνης. Σας θυμίζω τον Μάιο του ’68 στο Παρίσι, το Βιετνάμ, τον Τσε Γκεβάρα αλλά και τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Οσον αφορά την Κατοχή, πρέπει να γίνει μια διάκριση: στη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά, στο Αμερικανικό Kολέγιο Αθηνών δημιουργήθηκε ένας πρώτος κομμουνιστικός πυρήνας μεγαλοαστών και μεσοαστών μαθητών, που επεκτάθηκε σε ορισμένα ιδιωτικά και δημόσια σχολεία. Καθοδηγητής της ομάδας υπήρξε ο σταλινικός δημοσιογράφος και λόγιος Νίκος Καρβούνης, ο οποίος έλεγε στα μέλη της: Μην προσχωρήσετε στην ΟΚΝΕ. Θα σας στύψουν σαν λεμονόκουπες και μετά θα σας πετάξουν… Ακολουθεί η Κατοχή, οπότε τα περισσότερα μέλη της ομάδας, φοιτητές πια, εντάσσονται, σχεδόν βίαια, στην ΟΚΝΕ. Στη διάρκεια της Κατοχής, δεξαμενή για την άντληση μελών της ΟΚΝΕ και αργότερα της ΕΠΟΝ υπήρξαν το πανεπιστήμιο, το Πολυτεχνείο και οι ανώτερες σχολές. Εδώ έχουμε τον μεγαλύτερο προσηλυτισμό μεγαλοαστών και μεσοαστών φοιτητών. Ο γυναικείος παράγων έπαιξε κι εκείνος τον ρόλο του. Ως ψυχολογικά αίτια για την προσχώρηση στο κομμουνιστικό δόγμα θα μπορούσα να αναφέρω τα εξής: αίσθηση πνευματικής ανωτερότητας, φιλοδοξία, αίσθηση ασφάλειας λόγω σπιτιού, περιφρόνηση στο παλιό, αλλαγή του κόσμου. Υπάρχει και ένα αίσθημα ενοχής για την κοινωνική τους προέλευση, που κάνει τους νέους αυτούς πιο σκληρούς από τους «μη προνομιούχους». Ακολουθούν η αλλοτρίωση και η σκληρή εκμετάλλευση από το κόμμα, το οποίο όμως ουδέποτε τους εμπιστεύθηκε πραγματικά, δικαιώνοντας, έτσι, τον Καρβούνη. Οπως θα πει αργότερα ο Μήτσος Βλαντάς, έρχονταν νέοι άνθρωποι σ’ εμάς και τους κάναμε δούλους…
– Τελικά, διαβάζοντας, έχουμε μάθει κάποιες αλήθειες σχετικές με τα γεγονότα της Κατοχής και του Εμφυλίου ή «ακουμπάμε» σε όποια ιστορική «κατασκευή» βολεύει τον καθένα μας;
– Στο ερώτημα μπορώ να απαντήσω μόνο για τον εαυτό μου: Ψάχνω για την ιστορική αλήθεια και δεν «ακουμπάω» πουθενά. Για τις επιστημονικοφανείς ιστορικές «κατασκευές» που συντηρούν παλιούς μύθους και περνάνε έντεχνα την παλιά καλή «γραμμή», ρωτήστε τους συγγραφείς της Αριστεράς, ιδίως τους νεότερους.
Απόγονος ιστορικών οικογενειών
Ο Πέτρος Στ. Μακρής-Στάικος γεννήθηκε το 1949 στην Αθήνα και είναι απόγονος ιστορικών οικογενειών. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία.
Είναι δικηγόρος από το 1975. Ως νομικός συμμετέχει το 1990 στις νομικές διαδικασίες που προκύπτουν μετά το σκάνδαλο για την «υπόθεση του γιουγκοσλαβικού καλαμποκιού».Το πρώτο του βιβλίο, με τίτλο «Κίτσος Μαλτέζος. Ο αγαπημένος των θεών», κυκλοφόρησε το 2000 από τις εκδόσεις Ωκεανίδα. Ακολούθησαν τα βιβλία:
• «Βρετανική πολιτική και αντιστασιακά κινήματα στην Ελλάδα».
• «Η απόρρητη έκθεση του ταγματάρχη David J. Wallace» (Ωκεανίδα 2009).
• «Ο Αγγλος πρόξενος».
• «Ο υποπλοίαρχος Noël C. Rees και οι Βρετανικές Μυστικές Υπηρεσίες, Ελλάδα – Μέση Ανατολή 1939-1944» (Ωκεανίδα 2011).
• «Ο Δεκέμβρης του 1944. Τέσσερα άγνωστα κείμενα» (Ικαρος, 2014).